mmWB^^i^:^
jr::
^Co
.*'
^J9M
i. i'
*..i: . Ir
^ )R-
4^*^- •/ f., .
■■': nfit
Q>Z
'^^
i^^s;-\i«.\'4. t.,'^'.Vv%.\,»^'i
330 ^53
3S 0 r lu u r t
nnb ");{ loarb norf; bor bem Simo,c begonnen, feine socvftellnnfl ]oc\ fiel) ü6cr bic gan',e .^tvieivS.jeit f)in nnb evft jcljt tonnte ex nbgcfd)(offen U'cvbcn. So luaren benn fjier in febev äßeijc befonbevc Sdjlnievigtciten ,^u üficrluinbcn, bon bev 5ycfd}affnng bcv CucUcnmntevialc-? an 6i§ fjcrnnter jn bev l'infjerficljteit bei ^icrftcUnni^ beä Trnctpa).iierci, baä in feinen leisten S>ogen in etuuis bnnflevev lininng fidj bnvlnetet. 3iMv tiiingcn Ijier bie Scfjviftcn bev ^Qt)re 154243, tieinere nnb gvö^ere Seiftnngen £ntt)er'3, mit bem näififten Sdiriftentianbe Inirb bann bic SJcitje bev @d;riften in llnfvev '^InSgaBe iibevlinupt iibgefd;toffen. So beginnt, nac^bem nnd) bie gan,]e 9{eil)c bev ^h'ebigten jum l'(bfd)Iu^ gefommen, folöie oon ben Sifc^veben bev le^fe 3?nnb in UUnbeveitung ift, in einzelnen Seilen Unfve 5tn§gabe longfam nnb (angfnm bem >Hbfrfjlnffe fid; .^u näfjevn.
3)ic 3lvbeituteilnng ift bie gteid;e geblieben. S)ic Flamen bev |)evau§= gebev im cin.^clnen gibt bnä 3nl]<iltsbev,',cid]niö, bie fpvac§lirf}en (U)avQ!tevifie= vungen bev Svntfe nfto. finb Uncbev bon (>)el)eimvat ^pvofeffov 1). Dr. SB renne v= äßiiv^buvg, bie bibliogvapfjifdjen Sefd^veibungen bon ^^vofeffov D. Dr. ßut^ev= (5)veif'31nnlb gclicfevt. gür betbe ©efid^tSpnnHe ergoben fid) ebenfaH§ l^ier befonbevS fd^tuievige 'l^voblemc. —
£)ev Sßedjfcl bev Reiten mac^t fid) notiivgemäfe leibev auc^ in bem Greife bev Seilnetjmev an llnfvev 5ln§gabe geltenb, t)offentlid^ evfe|t bie Seihtal^mc be§ beutfc^en a3oIfe§, fiiv ba§ ja Sntljev lebte nnb ftvitt, lt)o§ bev llntevftü^nng bev bentfd^en ^yüvften nic^t me^v möglich ift.
g5re§Iau, D!tobev 1919.
©crjeimvat ^]3vofef|ov D. Dr. f^axi 3)refri)cr.
3 n § a H.
Scito
SÖDVtoovt. Ihn Äovl S)rcfcf)er III
Supputatio annorum tnundi. 1541. 1545, fieiQUägcgeten bon ^. 6ol^t§ 1
^Inttoort auf beti Siologum Ciulridji '■JlchtIoiii§ 1542, ^erQU§gege6cn üon
C Giemen unb C S renne v 185
Sin Iroft ben 2öeibern, roel(f)en es nngevabe gegangen ift mit Äinbevgebärcn
1542, l^erauSgegeben üon C ©temen unb C. Siennev .... 202
9}evmaf)nung an Uniuerfitot, Jüat nnb Sürgerfc^aft ju Sßittenfaevg 1542,
^erauögegeben Don 0.6 lernen unb C. Sörennev 209
iiorrebe ju Sodann ©pangenberg, ^ßoftitta bcutfc^ Dom 9lbbcnt big auf Dftcru
1542 (1543), ^evausgegeben üon D. Sternen unb D. Sßrennev. . 213
Cfjemjjel, einen rechten, (i)viftlid}en 33if(f)of ^u toei^en. Wefd^eljen ju 9iaum=> bürg 9lnno 1542, 20. Sonuar, herausgeben üon 0. 9tlbrcd^t unb Ö. 53renner 219
l'eriegung be§ Dilcoran iöruber Üiic^arbi, ^rcbigev Crbeni. Serbeutfd^t unb f)erauigegeben üon Dl. Üut^er 1542, l^eranägcgebcn üon ^. SSorge unb D. Srenner 261
5Borrebe ju Urbanug Dil^eging, Prophetiae veteris leslamenti de Christo 1542,
!^erau§gegeben üon O. Sternen 397
5leue ^Settung üom St^ein 1542, herausgegeben üon C. Giemen unb
CSrenner 402
■i'ortebc ^u (Sralmui 9ltberu§, 5Dcv SBaifüfeevmiJndic Sulcnfpicgel unb ^^Ittoran
1542, herausgegeben üon. C Sternen unb C. iürcnner .... 406
Sßon ben Sfuben nnb i:§rcn Sügeu 1543, Oerauigegcben üon g. Sofirg unb
D. Srenner 412
VI
Siiljalt.
Uu'Viiial;iuiiig au bic '|ifnn-t)evvii in ber ©upevattcubeu^ bcv Äivdjcu ju äl}ittcii=
bcvg 1543, Ijeiauägcgebcti oon C. Cflemcu iinb C. 33reuner . . 553
iliovvebe 311 S^eobor 93itilianbfvg Äovanauägak 1543, ^ernuögegebcn üon
C 6 lernen uiib -]p. Sorge 561
Üom Scfjem .'pampfjovai unb bom ©efdjlcdjt ^t}vifti 1543, '^evauSgegefien
l'on iy. (?o!^V5 unb C iU-enucr 573
'Jiodjtvng 311 Unjve 3Iu§g. Sb. 26, 555ff. '(5-iii berieft an einen guten fveiinb öon beiber geftoU bc§ ©acvomcntä auffi 33if(^offg ju 33Uiffeii nionbat" 1">28 (,£)nnbf($i-ift Sut{)evg), f)eran§gegebcn üon g. 2;t)ieie . . . . 64fl
yind)trüG öu Unfvc ^Ineg. ®b. 51, 197 ff. 'Scv 101. '^ifolm bnvdj 931. Öutfjer
nuögelcgt' 1534 (^lanbfdjrift 8ntt)ev§), (;evau§gcgeben Don ß-. 21) tele 659
iRac^tväge , 679
u ^ >*-*y' /*«*+ '<>
■ytf'^i *'w»-ri- ^rn-f, i. -^AdtiJa^r-
all
^■
M ■ Ä/'vwi( y;^-/ «^ ^A*^,;
I ..';>4/,'i.-!
/'
_^ — >/iMj: ..
"h^^ Din 7f.J
y^' • i-n fi hr^>^ 'tri ■^■K^ /v»
l/'r-'-^l
Luthers Handschrift zur „Supputatio annorum". Bl. 23''.
(Unsre Ausgabe Bd. LIII, S. 86 unten - S. 90.)
Sut^et§ aBcrte. LIII. JBeilofleii.
f. ff
Iok(
^..,
'»«; .nn
/l
/>,.v
l\t\n<^
fa
'^t'
^,1
1^^ _^^i^^*£2:>t
p r-. '■■ - ^
)^»-,ir &//>* /'TA* A/ j^ v/.f ».^ A/>5 *"♦■ 5
-^i
/ f i'
AV/ t/^ ^^«»^
I
i
Luthers Handschrift zur „Supputatiü annorum"- Bl. 24». (Unsre Ausgabe Bd. LIII, S. 90 unten - S. 93.)
I ^/mr^-'- '"^ '7'- '^7
''S^^
(:
peKl'^Üo'^nvdif^. _ __? "
» -
'?'<W ~/r-»", ')•■«■;■• "—^^fV -
/•/»^ Uli A,r yi 7-
j-A \Jl^ fn^^f^ ^ ^ '^y'
iß Are vX^ U-^f^'i rr. hpir
'Y'^'^,
/LL
■//^-
j?y}
Luthers Handschrift zur ,Supputatio annorum". Bl. 24''.
(Unsre Ausgabe Bd. LIII, S. 93 unten - S. 96.)
Cef, ft^i^J- ."^A^.y
(>yr^
yrfÄJ—ÄSVlo», y^lffyC(1'dJf,
4^^
/^
22-v2^
^r"
' ^ ^<i — — ^S/T
^
Luthers Handschrift zur „Supputatio annorum". Bl, 25 (Unsre Ausgabe Bd. LllI, S. 96 unten — S. 99.)
Siippiitatio auiioruiii imiiuli.
1541. 1545.
1. 2)ic Üöcrücfciitiig.
S)ie 'Supputatio annonini' ift eine GiefdjidjtetabeUc, eine '^Eafef, üon Snttjer sufammengcftellt, 'ba| et ftct§ nibcf)te üor 9(iigen f)nbcn unb befe^en gi-'it unb 3al)ve bei' 4'^iftDi-ien, bie in bev tjciligcu ©cf)iift befd)vieben tuerben, and) fid) erinnern, >uie Diel ^ai)xc bie ßr^öäter, 9ii(f)ter, Äönige nnb dürften gelebt unb regiert tiaben, ober über icie lange 3"' einer noc^ bem anbern gefolgt jei'.i Slnbere^ tjoben bQ§ Söerf aud) 6f)ronit genannt, boc^ !^at !ßutf)er biefe 33e3eid)nung ouäbrüdiid) abgelehnt unb f)at ben litel bes 5ßud)e§ nad) bem SBort 'Suppulare' gebitbet, bo'j mittclaltertidie G^roniften unb 33ibetau5lcger gebraud)en ■', »oenn fie aus gegebenen S)atcn anberc 2erinine mit größerer ober geringerer Sidjcrfieit Iieraulred^nen. S)o§ eben luor aud) fintljerä S^viä bei feiner Strbeit. @r '^at baju ein ^eft fid) an= gelegt, in bem er mitten auf ieber Seite fid) eine Safjreeffata bilbet, nad) 3al)ren, Satir^el^nten, 3a^r()unbcrten unb ^a'^rtaufenben abgeteilt unb bie legieren brei 9lb= fdjnitte burc^ X, G unb M be,5eid^net. Wit ber ©d)öpfung beginnt er unb biä juni 3af)re 1540, rto er bie l'lrbeit enblid) fdjtieBt, fül^rt er bie Einteilung burd). Sie beibeu entftebcnben ©palten t)at er offenbar bcabfidjtigt ju 5parallel=@efd}id)te= tabellen ju benufecn; fo tjat er anfangs t)ier unb ba bie grommen in bie eine, bie ©ottlofen in bie anbere ©palte geftetlt ; nad)I)er t)at er bie gjebeneinanberftetlung ber Äbnige Subal unb ber fiönige 3frael§ toirtlid) burd)gefü^rt; bie ©palten gefjen bann aber toieber ineinanber über, fo bag eine burdjgetienbe ftrenge ©onberung fid) nt(|t nac^lueifen lä|t.
') ©. bie SBorrebe; oben ifl oiil iljv ailiett nad) Slutifobetg Üüetfc^ung uon 1550 (f. unten bie «umgaben). 'j 5J!elnndjlf)ou : Corp. Ref. IV, 054; 3citfct)t. f. ßitdjengejc^. II, 144; 3uft. Soimg: fiolbc. Anal. <B. 375; 3oI). Slurifaber im Sitel feinet bentfdjen ilberjc^uug. ') äigl. 3. S3. Stnniuo Uon SBiterbo in feinen fiomincntntien ju alten (ed)ten ober unedjten) §iftovitevn: in ,ber unten ©. 9 9Jnm. 1 nngefüljttcii ^lu^gabe im 3mprcffiim, Fo. XCV: 'quae .si retro . . supputes . . .' unb öfter; 2i)ta unb ipautu^ Bon Sutgol gebtoudicn butc^toeg 'computare' unb 'computatio'; in ber unten S. 9 3lnm. 3 genannten liiblia sacra IV, 1623: 'computatio Ilebraeorum' unb öfter in bem unter ben Scjt gegebenen 3itnten; bagcgen IV, 1610 nm iRanbe: 'Supputatio Ixx, liebdoniadarum'.
SHt:^er§ äBerle. LIII 1
2 Supputatio annorum inuntli. 1541. 1545.
SÜofc iiievfunivbigo Jdtovbmiiifi, bic )L'iitI)cv .juerft für feinen ^pviDatgebvciud) fid) 3uiTd)tgcmnd)t t)attc, ift bnnii aud) in bie S)vnde bev 'Suppulalio' übci-gcgangen unb best)alb and) bei nnfevni 9l6bvnd nad)gebilbet. Slngevegt ift Sut()er ju il}v niöglidjcvtiH'ifc bnvd) bn§ tabeüarijdjc '6(}vonicon' bcS ©nfebiuö, boä ev üieKcic^t in bev i^afelev 3lu5gQbe mit (Vovtfe^ungcn bis anf feine 3^'^^ getannt fjot. @v jintetfdjeibct fid; üon biefem baburd), ba| er eine vcgetnmfeigc 3t>£)ve§teitung 3n= gvnnbe legt, »nä^renb ba§ '6f)ronicon' bie ^al^resfpatien je nad) bev [?ü[(e ober beni 3JlangeI bev ©veigniffe weit ober eng geftnltct. t'utt)er lä^t ha, wo nid)t^ ju beridjten ift, teere 33lättcr. S3i§ in^ cinjelne üernrögcn tnir Snt^erS Slrbeit an feinen Tabellen ju üerfotgen, toeit un§ anfeer in ben an gctoo'^nter Stelle genannten beiben S)rnden: A bon 1.541 unb B bon 1545, bie 'Supputatio aiinoniin' ondj in jlöei C>anbfd)riften erholten ift:
I. in Sut^er§ Driginalf)onbfd)rift; II. in einer 9tbfd)rift.
I. fiuf^erä Criginatl^anbfdjrift in golioformat, bas Statt ctlüo 208 : 335 iiim^, (gjlonuffvipt ber Äönigl. öffentl. Sibliot^ef in DreSben: F. 66'') ift uifprünglid) offenbar ein 5um ^lanbgcbrand) funfttoS ^nfammengefteUteä .'oeft gcwefcn, lüat)r= td)einlid) Dt)ne Unifd)lag, ba baä litelbtott b,iic. bie erfte Seite bee atten ^JltaunffriptS jienitid) abgegriffen anefie'^t. 6§ "^at je^t einen grongriinen *paVpnni)d)lag, urfprünglic^ mit öier Jßänbern ,^um Sc^lie^en berfel^en, bon benen je^t aber .^inei
') SBcnu^t ift bic noii) ßutf)ct§ 3eit liegenbe 9tu2go6e:
„EVSKBII I! PAMPHILI CAESARIENSIS, 1| uiri ut sanctifsimi, ita imiltiuaria verum || &• diuiiiaruiii, &• humanarum cogni: j] t.ione clarirsimi Opera, qu;T> magna ha: |[ ctenus doctnrü uironim induftria, per |[ lul'tratis diligenti.'r in:^trln■ti^- simis pal'- || Pim locorum Bibliothecis, imieniri po: || tuerunt: omnia lal'tiga- tiora 6" locuple= || tiora, quam antehac unqua, edita: quo: || rum Cata- logum uerfa haec pagel:||la, unä cum eorum interpre; || tibiis continet. || BASILEAE PER [j Henrichum Petri. ||" 3n Jitelciiifafiuiig. Siteltücfieitc bebtiicft. 16 ungcjcüjlte 33lätter, 469 gejäljtte ©eilen, 1 iiiigcjiiljltc? Statt in g-otio, te^te Seite leer. 51m gnbc: „BASILEAE, PER II KNH 1- 11 chum Petri, Anno Salutis humanLe M. D. |] XLVIII. Menfe Martio. ||" Jann folgt mit bcm Jitel: „EV.SP:BI1 PAM || phili C;ufarienlis Chro [t nicon Tomus Se || cundus. II ♦ II" 2 ungcjätjlte, 170 gcjiiljlte SBlätler, le^te ©eitc leer. 3tm ©übe: „BASILEAE EXCVDEBAT HENRKJHVS || PETRI, MENSE MARTIO. 1| ÄNNO M. D. XLIX. II" P-ine eiitfvn-cct)cnbe ^luägabe loitb nud) au? bcr ^cü Bov 1540 ejiflieren.. 3it bct iior=
licgcnben ?lu---giilie fcjjt fid) ba? 'Chronicon' fülgeiibevuiafeen jiiiammeii: 1. Eusebii Caes.
Chronicon Hieronymo iuterpr. (6i? 329 nad^ 6^r.); 2. Hieronymi Adiectio (bi? 381);
3. Prosperi Aquitanici Continuatio (bt» 448); 4. Matthaei Palmerii Florentini Con-
tiüuatio (bil 1419); 5. Matthaei Palmerii Pisani Continuatio (bi? 1481); 6. Eruditi
cuiuspiam Continuatio cum Additione.
^) 3)a? SDäaffer3eid)cn be? bon 2utt)er leniiljten 5pnpiev? ift nid)t beiiflid) ,311 cttennen, ha bie bie Seite tcilcnbe Sfala c? immer gcrabe biird)fri)iieibet 6? ftcül eine Slrt SqQ mit 06' t)ängen bnt, Don beiieii bn? eine nod) über bn-> aubere l)eviiiilor()(nigt unb lulelit iu ein fireit,} au?gel)t.
Supputatio annorum mumli. 1541. 1545. 3
^d)Un, unb Tjinteii iinb öovii je jtuci *-J>oifnp(ätti'V nciicven Satiims, bie bei bcr ^iitjliiiig b\ivrf) bic 33i6(iot()etsUevn.ialtuiig aU 33(. 1 unb i 1 niitgc,iä()lt luoibeii fiub. S)Q§ alte 9JJanu|fvipt bcfte()t oul beii Slattevu 2 bi§ 43, urfprüngliii) qu§ l'agen ju .Tmal 5 (a, h, c) unb Imal 6 Sogen (d) befte^cnb; in bie 8age c ift nbcv ,imi|d)eu 331. 29 unb 31 ein Statt (30) eingettebt »nuvbca unb bon Idage d ift bas le|te Statt Uertoven gegangen, wie ei fc^eint früf)er cinniat tjerauSgcriffen, fo ba§ ba§ evfte Statt bcr üicvten Sage nnr tofe im Jpeft filjt. So üerteilen fid) bie Slcitter auf bie ein^etnen 5?agcn fotgenbevma^en: a: St. 2—11; h: St. 12—21; c: St. 22-32; d: St. 33-43.
3n biefem Ccft, ba§ Suttjer ,^nv etften Überfid)t über bie 3a'^re§rei$nung fid) ongelegt tjat, I^ot er jebe ©cite in 7 3iaf)r,5et)ntc eingeteilt. 2)aä eingettebte Statt 30 uub bie brei lc|tcn Seiten (St. 42'' unb 43) f)at er jebod) 3U erftärenbeu ?lu§= einanberfefeuugen ücriuaubt, fo ba^ nur 79 ©citen ,5U ben SialjvcSübcrfidjten übrig= bleiben, bie atfo SRauni für .553 3Sat)r,5e^ntc gelüä^rcn. Sead)ten njir bie ber Über= fidjt jugrunbe liegenbe Sibee, bon ber loir unten tjüiren werben, fo mufete Sut^er auf naijeju (JOO ^ntiv^e'^ntc fid) einridjten.
Sie 4''ani^fi^i-'if' inarf)t beutlid) ben ©inbrucf einer jflabbe. 6§ ift burd)-- ftridien unb unigefdjviebcn Uiorben ; Säten fiub unigcftcüt unb burd) Serloeifungen onberStDotjin gefd)obeii; ei ift fdjrftg unb quer gefd)ricben, je nad)bem ber 9iaum bor'^anbcn tuar; gan.je Stbfdjnittc finb mit ßrcibe überlüifdjt, um fic at§ ungültig fennttict) ju niacijen; ei ift balb mit fcf)marjer, balb mit roter Sinte gefc^vieben, öietteid)t um baö ,]u beftimmten S^itf" ©efi^riebcne gleict) ali äufammengetjörtg ,iu teunjeidjnen. Sie .g)aubf(^rift legt ^fuS'iiä Q^ öon einer langen mütjfamen Slrbeit; mit 9{ed)t fc^reibt Suftui Sonai an Soadjim öon 3lnf)att am 3. 5!3Järj 1541, bafe 2utt)er fein g^ronicon 'burd) üiet bleu unb '^Irbeit ^ufommenbrod^t' (J?otbe, Anal. Luth. <B. 375).
Sie biefem Sanbe beigegebenen faffimitierten Seiten ber Jpanbfi^rift geben nui ifjr eine befonberi djarafteriftifd^e iprobe. Sie ftelten bicr aufeinanber fotgenbc Seiten (St. 23'' — 25*) aui ber ifraelitifd)en fibnigs^eit bar, bie ßuf^er befonbevi biet 3Jtüf)e gemacht t)at, unb ber er bei^atb and) noc^ befonberi int 91ad)mort gebentt. SBir fef)en auf ben Seiten rote unb fc^lüar^e Schrift, burdjftrid^ene, übertreibete uub überfd)riebene iparticn; loir fct)en fentrec^t unb loagerei^t gcfcfirieben, fefjen Seribeifungen unb Umfteltungen, fef)en bie öon Suf^cr metirfad) ongetoanbte ber= »ueifeube Aönnb, @efd)tecf)tiregifter unb ßlommern. 91fle§, Wai ßutl^er an ,g)ülfi= mittein bcrwenbct, um ftlar'^eit unb Überfid)tti($teit ju fdiaffen, ift auf ben Seiten irgcnbwie bertreten. Seffcr, ati eingc^enbe Sefc^rcibungen, bctteifcn fie burd^ bie 3lufd)auung, ba§ wir in ber I. .^lanbfdirift Suffieri fionjept bor un§ fiaben.
II. Sie II. .g)anbf($rift, bie 3t6fdirift, ebenfafli in tjotioformat, ba8 Statt etwa 204 : 324 mm i («manuffript ber fiöuigt. öffentt. Sibtiotf)et in Sreiben: F. 35), priifenticrt fid) tjeute in einem gefd)macEboItcn ^atbtebereinbanb mit reicher ®otb= preffung unb bem Sitet: 'Clironicon" auf bem Siüdten unb einer golbgepre^ten Signette auf bem mit gelbbraunem ^^^apiei: überzogenen Sedet, bie bie Snitiaten
') Ta§ 2ßofferjei(I)cn be» UcrlrQubtcn $npter§ jeigt ()tev einen Ccfjfentopf, bcr stnifd^en ben .g)örnctii ein l'oii einer ©djlnnflc iiinriiigelli'-J I)ot)e« JVreuj trägt.
1»
4 Supputatio aunorum luundi. 1541. 1545.
FA jeigt. Sem 65efd)mQtf imd) ftnnimt bcr ßintiaiib luDt)t Qii§ ber Seit ^viebvid) ?(iiguft§ II. bon Sad)fcn, gcft. 5. Ott. 1763.
S)ie ntte C^aubfc^rift be[tel)t aiiä 101 ge^ä'^lten 23Iattevn unb einem uiigejiirjlten, bie fid) auf 15 i?agcn ,^u vegctmä^ig je 3 23ogen ober C Slotteni, 1 ßoge ^u uvlpriinglid^ -1 Sogen ober 8 SBIiittern, üon benen icboc^ ein§ l^eranSgcfdjnitten ift, unb 1 ßage ju 2 Sogen obcv 4 SSIättevn, benen ein Statt öorgetlebt ift, üer= teilen. ®ie le^te Sogenlagc ift für bie erKävenben ?lu§fii'^rnngen angefjcftet wovben; bie übrigen i^agen finb forgfältig in nljnlidjcr SSeife, luie ei in ber Criginal^nb^ fdjrift getd)e{)en ift, liniiert, jebod) fo, ba| jebe Seite für nur brei 3a:^rae^nte be= ftimmt ift, fo bafe bei 97 Stottern alfo 3}oum für 582 3at)raet)nte gefdjaffcn njorben ift. Sa 2utf)er nur 550 aaljriefinte ouägefütlt ^at, fo finb bie legten
5 Stätter leer geblieben, ©ie mnd)en aber beu (Jfinbrud, at§ follten fie bon fommenben ©efdjlci^tern nod) ausgefüllt tuerben, bo auf Sl. 95" am 9Janbe ftef)t: '1700 [annus] salulis'. Sei biefer gintrogung fiat fid^ ber ©c^reiber ober t)er= fe'^cn; fie l^ättc 10 Snlire fpäter flehen muffen. S)a§ au§ ber 16. ßage '^erau§= gefdjnittene Statt ift aud) liniiert gcluefen; bod) ift d fdjou ^erau§gefd)nitten gemefen, ol§ ber gdireiber bie Dianbnotij auf Sl. 95^ madjte. ©ine ba§ Sia'^r 1600 nad| 6t)rifto betreffenbe 5loti,5 fe^lt.
S)iefe II. I^anbfd^rift ftel)t nun in iljrer Slnorbnung ber gebructten 'Supputatio' nalje, bie aud) burc^irieg brei Saljrjeljnte auf jebcr ©eite jeigt; boi^ ift fie and) in ber Stnorbnung nidjt beut Srnde A gleid), ba biefer äWeimal, auf Sl. PS" unb P 4:'', nur ^wei Salir^el^nte auf ber Seite f)at. Sor allem ober seigt fie ouc^ ftar!e intjaltlidje Slbmeidjungcn (f. bie Sarianten); fie '^at ©igentümlic^teiten, bie ber S)rud nidjt l)at, 3. S. bie 3äl)lnng ber Äaifer, erft ber njeft= unb oftrömifd)cu, bann ber römifdien ßaifer bentfc^er Dlation in fortlauf enber 3Ql)lenrcil)e; unb tocnn tuir int ganzen and) fi^on in it)r bie im Srud nicbergelegten ©rgebniffe ber Unter= fndjung finben, fo bietet ber S)rud i>od) ntetjrfad; grföeiterungen be§ Stop. Seutlid) ftellt fie als eine awifc^en ber fl'labbe unb bem ®rucE liegenbe Sufanimeiifaffin'Q ber bis bal)in geleifteten 9lrbeit fid) bar.
Sie ift bnrd)meg fet)r gut unb beutlic^ gefd)rieben; nur l)ter unb ba ^eigt fie in einigen fpöteren 5lad)tragungen eine flüdjtigere ^anb. P^aratteriftifd) ift iljr bie buvi^gängige, planmö^ige unb fleiBiflc Sermenbung roter Schrift. 3n il)i-' finb bie Seid^en bcr ^a^r^unberte unb ^a^rtaufenbe (G unb M) gcfd)rieben, toäl^reub bie 3fidicn ^^ Sa'^rje'^nte fc^toar^ erfc^einen; rot finb alle wicljtigen Oianien, bf= beutfame 3eitabfdinitte, martante Semerhingen eingetragen; audj bie ju lederen get)brige üermeifenbe ;panb ift rot gc^eid^net.'
S)er Srabition nac& ftiirb bie |)anbfcörift auf 5Jlattt)ia§ Sßandel, ben 5propft tion Äemberg^ jurüdgefüljrt, bcr fie im 3iat)re 1540 gcfdjrieben l)aben foK. Sie
') SBBir TjoBen bei bcii 33aviantcn lüdjt im einzelnen angegcfien, luaS tot ge(d)riet)en ift; ba el fit^ nid^l um eine Cri9iiiatl)anbfd)tift i'iitljct« fjniibcUc, fo fdjienen tiefe Angaben, bie bie Umftäiiblidjfeit nod) fet)t üctmcljit l)ätlcn, unnötig jn fein. ^) ©eb. 24. gcbruat 1511 in
^ammelbuvg, tBQtjtf^einlidj ben 12. Tläxi 1529 in SBittenberg injtribiett OÄtbuin, ©. 133); geft. 1571 als $topft in fiemberg; box^ex, öon 1542 an, ^ßaftot in ^altc a. S. ©. enbcr^» fiatoevaii, Üut()cr# SBtieflocdjiel 13, S, 73 *Jlnm. 1. Über Slßanifclä ©ejc^lcd)! gibt ?ln4fnnft: C. aßandcl, Stammtafel bcr Familie äöandtel Dom Saljrc 1387 an, 3. ?lufl., ?lttenbnrg (©elbft= »erlag) 1910. aöcitete» f. miteit.
Supputatio annorum muiuli. 1541. 1545. 5
trägt auf bcm l»ovfQ^blott bcn iUvmctf: 'Lutheri supputatio aiinoruin mumli || scripta manu Matlli. \Varu:i<clii. 1510.'; iinb bie glcicfjc y!aii)ric{)t gibt 3of)anit Gfiriftion föb^e in bcn 3)lcrfniüvbigfeitcn bcv königlichen SiOliot^ef ju Bresben (3. Sammlung, 1744, ©. 258). S)a jener ©tntrag, aud§ ben ©cfiriftjügen uatf), offenbar erft gemacfjt Sorben ift, nadjbem bie .^lanbfd^rift i^ren je^igen ß^inbanb bi'fommen (jot, fo nu-rben bcibe *Jlacl)vid)ten au§ bevfelben 3cit ftammen. SBorauf fic fic^ grünben, ift nidjt feft^ufteHen. S)ie einzige ^Dlöglic^feit einer ^Jac^priifung gemäljrt eine .f>onbf(i)riftenl)vobe 2ßancfel§, bie fti$ in einem ber S'fitfQUfi-' 3(015= uiib ©d)uIbibtiot(jff getjörigen S)rud (5ir. XX, VlII, 17) befinbet; in:
„6in ©crmö \ SSber ben Ijerrlic^cu ,, fpruc^, 3Soanni§ am ö. ©u= ji djet in bcr Sd^rifft. S). DJtart. Üufi). " ©ebrudt jn 2Bittem= ' berg burc^ ©eorgen 1| 'üi^ato. I M. L). XLVl. " «ölit litelciiifaffung. litclrüdfcite teer. 16 unbcjifferte SBIätter in Duart. - <B. Unfre 3luig. Sb. 51, Iff. (5lr. 20).
SÜDu biefeni Sermon, ben er l^crauSgegeben 1)01, "^at Sßandfel ba§ borliegeubc Gremplar auf beut ütelblatt unten mit bem SJermert berfel)en: 'Dono dedit suo (jiego[rio: M[agister Malliias W^aiitkel Hjamelburgensis.' S)te Wenigen S3uc^= ftabcn geben einen nur uienig fidjercn 9(n{)o(t. Sfmmerl^in fprid^t bie i'ergtcid^ung cl)er für, ali gegen bie irabition, unb ba biefe mit unbebingter ©id^er^eit auf= tritt, fo l)aben mir einfttoeilen feinen ©runb, on if)r ju jnjeifetn.i
5lun Uiiffen wir bon einer Stbfdjrift ber 'Supputatio', bie SfuftuS 3ona§ burd) einen '2)lagifter' '^at anfertigen laffen, unb bie er aut 3. 9)lärj 1541 3oo<i)int ^on 3lnf)a{t jum @efd)enf mad)!.^ ®a unfere 9lbfd)rift burc^au§ gcfi^enfmäfeig au?= gcftattet ift, fo ftänbe an fid^ nict)ti im SBege, fie für jene 9lbfc^rift ju 'galten'; ba| fie in bcr 2)rc§bencr iBibIiotf)eE fic^ befinbet, braud^te ja nii)t bogcgen äu fprec^en; ftörenb ift nur t)on bornt)erein bie bcftimmte 51ad)rid)t, ba| bie 4''0"b= fd)rift fd^on 1540 gefc^rieben ift; 3ona§ mü^te fie niinbeftenä etma ein 5ßiertet= jabr t)aben liegen laffen, el)e er fie abfd)icEte; fein S3rief madjt aber ben ©inbrurf, bafe er fie eben erft erl)altcn f)at; unb bafe 'scripta 1540' bebeuten fbnnte, bie 3lbfd)rift fei 1540 begonnen Sorben, ift nic^t anpneljmen; bei berartigen 3tngabcn loirb ef)tx baä @nbe all ber Slnfang ber 9(rbeit notiert, ©o ift e§ immertiin bon öorntjerein bebentüd), in unferer .Vonnbfd^rift bie bon 3uftu§ 3ona§ berfdfjcnftc ju fetjen.
9(ni 1. ^Kärj 1541 fc^rcibt nun and^ ßrncigcr üon einer bon i^m felbft ge= fertigten teiltoeifen Slbfc^rift, bie er 3uftu§ 5Jlening auf feine Sitte überfenbet (Corp. Ref. IV, 111). Unb ba nac| 8utljer§ Sinterung in ber Sorrcbe alle, beneii er bie 'Supputatio' gezeigt, i^rcn S)rud begel)rt l^aben, fo wirb fie bei foldjcm l'ertangen, fte ,^u bcfi^en, bor ii^rer S)rud(egung uoc^ in mc'^r (Sjcmplaren ah^ fc^riftlid) Verbreitet gctnefen fein.
Solche 9lbfd^riftcn l^aben nun aber nadj Sutbere Driginall)anbfd^rift, wie wir fic tennen gelernt ^aben, o^ne weiteres fid) nid)t anfertigen laffen. ö^ntweber mu| l'utl)er felbft ober unter feiner 3lnleitung ein anberer bie in feinem Drigina(= manuftript erarbeiteten 9lefultate fo georbnct baben, wie wir fie in ber II. >f)anb=
') 3lu4 S^anj ©c^norr üon ßatoläfelb nimmt ®i3^c-j 9tad^vic^t aU ficl)et an (Itjeot. ©tub. u. Ätil. 1872, ©. 381). =) 6. ben fd)on obrn (©. 3) äitictten Stief. ') gretlic^
tofire fic bonii iroljl fc^on bamal^ gebunben ober feft geheftet Ujorben.
Q Supputalio aniiorum iiHimli. 1541. 1545.
fcljvift üDv uns Ijalicu. ®a nun SÖancfcl 1540 jtretfeUoS in Sßittcnbcvg fid) nuf= gcljnitcu unb ,^u Suttjcv in nddiftcr iücjicljung gcftanbcn tjatS |d tveffcn Ivnbition unb Scfiiub auf? 6cfte aufamnicn, um minbeftm§ ma^rfi^einticf) ju niadjcn, ba^ bic II. .g)anbf(^vift bic unter Sutfjevg eigener SHitarbeit unb geitung 3ufnnnncn= gcftcflte ©d)In^vcbaftion [einet ©cfdjidjtätateHe baiftelü, bie bann 1541 ,5uni 5)rnrE-- manuftript cvnjeitcrt nnube. S)qB biefc .^^innbfdövift mit ber Criginalt;aubfd)vift Suf^cvS aujammen in 2)regbcn fid) ftnbct, öcrmng jene ?lnnQf)me no^ mef|r ju ftül^cn.
3lbev tucnn toiv nnd) in unfvcv II. 4'>f>»t)fc^vift nidjt bie oiiginate ©eftolt ber Übcrgangeform bcv 'Siipputatio' bcfi^en, it)r SDnfein belueift, bafe ßutfjer ein foIrf)e3 Sejnltnt feiner ^IrBeit gebogen, unb bafe c§ bor ber S)rudtcgung fdjon eine fertige ©eflalt ber 'Supputalio' gegeben ifat.
2. 2)te @ntftc{)mtg.
Sßir t)brten, bog bie Originolf)anbfd)rift ber 'Supputalio' Don langer 9lr6cit ^eugt. 2ßir öermogeu mit 3tcmli(^er Sidjer'^eit feftauftelteu, wann Suttier bie Arbeit
') 2)Qfüt, bo& aSondfcI 1540 in Sßittenberg fict) aufgefiQlten I)nt,- fptid^t aiinäc^ft ber iBvicf SiilbctS an bic giivfien »on Slnbolt Dom 5. 3iiiü 1540 (enbet? 13, 73), in bcm Si:tf)cr für aBnitcfclä ^-loctjjcit Sßilbptet Erbittet. 2:cr Sricf nind)t nidjt bcn (Jinbriiii, ba§ er für einen SluälBörtigcii gc= fd)riclicn tft. er fprtd)t jugleic^aiic^fürbieengeScjicIjuiig, biejtoifctjenßuttjer uiibü3ktt()in§SIÖniicfct beflanb. ^laä) feinen eigenen Slngnfaen (^PoHnä, ®ie SJcgiftralnren ber Jlirct)cntifitationcn im ßurtrcife I, 182) ift SBancfel, bebor et bor 13 3ol)ren, nm 5. Suli 1542 (Drbiniertcnbnd) I, 9!r. 415), ipfarrer ju ©. 2Jiori^ in iQaüi (d'l-, 3af)r) unb ^propft jn ßcmberg (3'/.. 3a()r) gc= h)orbcn ift, 11 Sntjrc 'in universitate Witebergensi', l'/t 3nf)rc fiolloboralor in ber D!ngbe= bnrgcr ©i^nlc nnb 5 Satjre ©c^utmeiftet in §omtnelbnrg getnefen. jEiefc eingaben muffen itgenbtDie irrig fein; luir femten bal S)ntnm bon aBaucEet? 3mmattituIation (f. oben ©. 4 ?lnm. 2) ; bur^ bieDlbbition lV4+5 + ll = 17V» mirb bie 3eit bon 1529-42 um minbcftcn^ 3 3a()re überfc^rittcn. ffiermuttid) beru'^t bie ^o^l H ""f f'""« ^Jügberftäubniä be-3 Sdjrciberä ober auf einem £cfcfel)lcr (bielleidjt xi ftatt vi ober vii). SJÖeiter ift aber bie ©nc^e loo^l fo jii beuten, bofe aBondet bon 1529 an uic|t in ein» in äBittenberg geblieben ift, fonbcrn fein ©tubium unterbrochen l)nt, um ÜJüttct ju heiterem etubium ju erttierbcn. Sa cä nm 5. 3uli 1512 I)cifet (f. oben), bafe er bon ber Uuiüerfität SC-ittenberg au» berufen fei ^um ^prcbigtoint, ba et ferner om 18. Cüober 1541 als Sojeut ber Uniberfitöt ein 2lmt erptt (ßöfilin, Bacc. III, 21), meitcr am 4. Tlai 1541 olo *penfiDnsinI)ober mit 12 Zöglingen genonnt hjirb (3ettfd)r. f. ßirc^engefd^. XXXI, 98), fo ift es ttar, bafe er bie legten 1'/. 3nf)re bor feiner •Drbinntton beftimmt in aSitteiiberg geluefen ift. 6ä ift bon f)ier nu^ aud) anjunetjmen, bafe er uid)t jteifdjcn feiner ■£)od)3eit am 14. ^uni 1540 unb 9)tai 1541 gcrabe einen Ortäiocdjfel erlebt l)nt. ?tbcr nod) fidjerer toirb bie ©adje, lueun luir berfudjen, bie G'/i 3af)re feiue-3 Sicnftcä in 9Jlagbobnrg unb .giammetburg uiiterjubringen. 9tm 4. 3uli 1536 ift er ajattatnureus, im 3nnuar 1537 3Jlogifter geloorben (fiöftlin II, 15 n. 23); e§ ift uid)t auäuneljmen, bnfe er bei einem borubergeljenben 3lufcutt)alt in Sßittenberg bicfe beiben Slßürben erloorben ()Qt; ^ai er aber 153(),37 in SBittcnberg fiel) aufgetjatten, fo bleibt äluifd)cn 3anuar 1537 nnb Wai 1541 nic^t einmal mel)t 9taum für bic 5 |)ammelburger, gefdjU'eigc bcnn für bie gonjen 6'/« ©d^uljatjre. ©0 loirb bcnn aBnndcl balb nac^ feiner Smmatrifnlation bie Unibcrfität mieber berlaffen unb bie SdjulfteUen angenommen, fid) ober pribotim meitcrgcbilbet Ijabcn, fo bafe er 1536/37 bic atabcmifdjcn SBürben l)üt erlangen tonnen, l'on bn nn loirb er ofjue Unterbtei^ung in S[ßitten= bcrg geblieben fein.
Supputatio annoiuiu miindi. 1541. 1545. 7
Ijrgoiiiicii T)nt. S)ic 'Supputatio' »ivb juevft cvmä()iit in Suf^evi Gciiefi§Uinlcfimf|, iiub ,}iüav bei bcv 3Iii§legiing bc§ 5. finpitctS. Uiib bicfc§ 5. Äapitct mit feinen ?(ngnbcn über bie l'ebcnebauev bev *patvtavrf)eu »irb für Sitf^cv bcr "ilnla^ ,yiv Slnlegung ber '.Supputatio' gcluefcu fein; ipenn er in bcr U^ortefuiig — ä^ntic^ tuie in bcr 33orrebc ^ur 'Supputatio' — fagt: 'Non inutile Studium est, si quis . . in uharta sibi ob oculos ponat, ut videat, qui Patriarchae, cum quibus et quamdiu vixerint, id quod pgo per otiuni feoi' (Unfre 9luig. 93b. 42, 24,5, 16 ff.), fo luirb boä bebcnten, bajj er gerabe eben jene 'charta' ficf) gcmarfjt l)at.
S>ic S^it ber SUiSlcgnng beS 5. Äopitelg iQ^t fid) nun nidjt genau bcftimnicn. 3)a l*utt)er jebod) O^nbe lö;35 und) bi§ inS 4. .ffopitel fom (Unfrc 9luäg. Sb. 42, VII), fo bürfca »uir ben Sliifong beS .5. ÄQpitcl§ in bcn Sanuar 1536 fe^cn. 2)a§ lüirb be§t)Qlb Qud) ungefäfir ber 3eitpun!t fein, wo Sutl^cr mit feinen Sufammcnfteüungcu begonnen Ijnt. 9JJand)e enge 3?erü^rungcn jrtiifdjcn ber 'Supputatio' unb ber @cnefi§= Dorlcfung (f. bie ^Ijeriocife in ben guBnoten, bef. ju 33t. H=- unb H 3* bcr 'Suppu- tatio', 1. 9tu§g.) aeigen un§, wie beibe miteinanber entftanben finb unb anfangs uod) aufeinanbcr eingeioirtt "^abcn.
jßie CriginQl()Qnbfd)rift Sutfjeri mit i^ren aufgcftcHten unb teiebcr bcrnjorfencn Wbglid)feiten, mit i^rcn UmftcIInngen unb ®urd)ftreid)uugcn ,^eigt uni bann bcn al(niät)tid)eu 5ortfd}ritt be§ 2Sertc§. SBer Sut^crS ©i^riftjügc aui bcn üerfdjiebcnen in S8etrad)t fommenben Sauren beftimmen tonnte, tonnte barau§ fcftfteHen, niauu Sutfjcr feine 3ufnniu'enfteflungen ou§ ber biblifd)en ©cfdjidjtc in bie nad^biblifdje 3cit unb enblid) bi§ in feine 2age geführt Ijat, unb ertennen, »Deichen *perioben in ben einzelnen 3f'tf" S^ut^crS 3fntei'cffe gegolten '^at. i'cibcr gibt ber 33rief= tocdjfct gar feine 3lnf)a(tspuntte in ber iBcjie'^ung. 3n bcn Sifi^reben ftnbeu fict) einige Stellen, bie i'ertoanbtfc^aft mit StcHen ber 'Supputatio' äcigeu; fo tonnte bie auf ben 3. 3(prit 1537 gelegte Slufeernng S^ut^eri über ben befd)eibenen Sinn ber 9Jlenfd)en in ben Sagen bor ber ©ünbflut (5örftcmann = 93tnbfcil 4, 657j mit ber ©teile 581. H 2» jufammengeftellt toevben, aber bie trabitioncHen SDatieruugcu ber 9lurifaberfd)cn Sifi^rebcn^ Sammlung finb feljr öerbädjtig, unb bor allem wirb !Cutt)er berartige Siufecrungen l^äuftgcr gemod^t l)oben, fo ba^ bie geftftcHung jener 9loti3 un§ bod^ nid)t förberte; ober bie .3al;re§jal)len ber iläter unb Se^rcr ber Äirdjc (^örftcmann'Sinbfeil 4, 382ff.) tcmuteu mit ber 'Supputatio' irgeubloie licr= luanbt fein, aber bie ©teile ift aud) in ben lateinifd)en Colioquia (33iubfeil 3, 142f.) nid)t batiert. (Fbenfo finb bie unter C^orbatus' 3luf,}cic^nungen fic^ finbenben 93e= mcrfungen über bie SBeltbauer (S3}rnmpelmel)er ©. 125 f., dlx. 549 u. 551; Unfre 3lu§g. lifc^r. 2, 463 unb 464) ju unbeftimmt, um l)infid)tlid) bei 2Berben§ ber 'Supputatio' im einjelnen irgcnbmctc^eu 9ln^alt bieten ju tonnen.
3)agegen bieten bie Sieben, bie 9Jlat()cfiu§ 1540 nad)gefc^ricbcn f)at, einige lüidjtigc ©teilen, bie öermutlic^ jum 9lbfctituB ber 'Supputatio' in 93e3icl)ung fielen. Qwa auä ber 3eit »^om 3. bis 19. Cftober 1540 tcnnen rcir folgenbe Siuf^crungcn i.'utt)erä: 'Nos si legimus biblia, nou observamus, qui patres una vixerint. Quarc prodest haec ratio. Nam Adam viderunt multi patres et mortuus est paucis annis ante Noah.» Sic Noah vixit multis annis cum Matluisalah et in 58. anno Abrahac mortuus est Noah, 17. annis ante exitum ex Chaldaea. ©ie merben einanber fein gelriift ^aben unb bie tiri^en erfialten, ob fie mol bil rotten unb fe^erei erlebt l^aben'. 'Sic irclt ift nidjt long geftanben; bcnn menn bie leut
8
Supputatio annoium muudi. 1541. 1545.
3lbam§ oltcf cncidjt ticttcn, fo t^etten 6 iitenfd^en big t)ict)er leidjeu iituffcii. 5Bor Sott ift oBcr \wä) fiir^er, quia niillc amii ut unus dies.' '3)ic Uietbt teil iä) in 6 aetates: Aetas Adae, Noha, Abraham, David, Christi unb bc§ bapftä. S)ie fünf f)at ein jcbev ungcfcvlid) feine tanfent jar mit feinen posteris erreicht. 3)er bapft fing an a condito mundo, ba man 5000 ^jetet, hoc est, ha ber •^iflc'&rQnbt offent= lid; bie Jueibcr elje öerpott, suh Henrico quarto. Eo teiiipoi-e natus est Beni- hardus. 6v toirbt aber fein millenarium nid^t "^inanS bringen.' 'Hoc anno, id est 1540, nnmerat Doctor ISIartinus Lutherus 5500, SinStag post Galü . . .' (i?tDfer, Sutbci-§ 2ifd^veben, <B. 231 f. 9Jr. 444-447).
Siefe gepuften, an bie 'Supputatio' birett anf(ingcnbcn 9(n§fpvüd^e ,5cigcn, baß ßnf^cr, al§ er fie getan, mit il^r bcfonber§ befd^äftigt gewefen fein mu|. ?(flc tragen fie einen me'^r ober tocniger pfammenfaffenben (F'^aratter; bie le|te 5Jott,5 aber bcdt fic^ ööEig mit ber abfc^ließenben SBcmerfung in ber II. .'panbfc^rift, bie bann fpäter unöeränbert in ben 2>vndE ber 'Supputatio' übergegangen ift (f. unten 931. Aa 3»). Sßir öermuten atfo toot)! nii^t ju biet, toenn rtir annehmen, baß im .^erbft 1540 bie ©eftatt ber "Supputatio' cntftanben ift, bie in ber II. 4^'inbfd^rift un§ üorliegt, fei e§, baß, mie mir angenommen '^aben, bicfe felbft bie bamatä üon Snttjer unter 2öandet§ 5öeiftanb gefdjaffene georbnete Sufammcnftellung ift, ober ba| fie öon i^r eine Slbfd^rift barftellt.
9n§ Sutl^er in i^r feine bi§ ba^in geleiftcte Strbeit jnm 3tbfd)(uß brad)tc, '^at er nod) nidjt an ben S)rncf ber ' Supputatio' gebadjt. (5r mürbe bann mo'^t balb jum S)rucf gcfc^ritten fein. Offenbar ift biefer aber anc^ ',!(nfang Tläx^ 1541 (f. oben ©. 5) nodi nic^t begonnen gemefen, benn gemiß 'Ratten bie fintier näd)ft= ftc'^cnben Sßittenberger ©etefirten bamal§ babon getoußt, unb fc^mertid) t)ättcn fie bamalS nod) 9lbfdjriften fertigen taffen ober felbft gefertigt, mcnn bie 'Supputatio' balb gcbrudt ^u l^aben gemefen toäre. ^Bielmel^r mirb gerabe bie Üteinfdjrift ber 'Supputatio' (unfere II. .fianbfdjrift) c§ gemefen fein, bie Cutter Dielen gezeigt, unb bie in biefen ben SBunfc^ nat^ ber S)ruiilegung ermedt pt.
3m 9lpril 1541 mag bann ber S)rud begonnen morben fein. 6nbe 3tuguft ift er beenbet. 9tm 31. 9Iugnft fd)idt 9Jieland)t£|on ein öjemplar jum ©efc^enf an 5Ri!. üon 9lm§borf (geitfi^r. f. Äirc^cngefc^. II, 144), unb am 9. September fdjreibt er an Seit Sietrid), er mürbe it)m bie 'Supputatio' fd^idcn, menn er fie nid)t fd)neller öon ber gvantfurter Weffe erl^alten toürbe (Corp. Ref. IV, 654).
Sntcrcffant finb babei TOelandittjonS Urteile. 9lif. bon 9lm§botf gegenüber fagt er bom 6^ronicon: 'Exiguum, ut videtur, sed videbis thesaurum esse pul- cheiTimarum rerum. Hie cerni polest, quo ordine subinde deus excital et pro- phetas et veros gubernatores ecciesiae. Hunc catalogum considerarc inalo, quam ullam regum aut priiicipuin pompam'. 33eit Sietrici^ gegenüber fpridjt er einige SEage fpäter auc^ feine teifen SSebenfen au§: 'Est utile ovyyQnfi/iu, etiamsi multi reprehendent'.
3nt Saläre 1550 !^at 9lurifaber bie 'Supputatio' ber beutfc^en Überfe^ung für wert erachtet (f. b. 9luggaben). SDabei fiat er i^r ba§ S^ugnig gegeben, baß 'jubot feine folc^e gemiffe 3a:^rrec^nung am 8id§t getoefen'.
Supputatiü ■iniioruiii imiiuli. 1511. 1545. 9
3. ifiit^ctö üiiclleH uitb Ö5cf({)iri)t'3fouftntfttoii.
3Bic bic 'Suppulatio' QuS biHifdjem Sfiitcrcffc cvtcadjfen ift, fo luirb fic and^ öDii bibtifd^cm ^iitcvcffc tic^orrfcf)t. 3" ^>Dfi Svittctn fann man fic eine CTjroiioIofiic ber Öibcl nennen nnb, jo weit if)ve 3fi''i"Q<it'fn reicfjen, ift bic Sibcl l'nlljcvä Duelle. 9Jur 'deficienle scriptura' Werben and) nnbere G5cfd)id)tifcf|vei'6ev bon Suttjct angezogen, nnb wirb er gezwungen, i'^ncn Stauben jn fe^enfen |3?t. Q 2'^'). lior allein benu^t er ba bie 93ietaftf)cneä nnb Ü^cvofni beigelegten Stironotogicn nnb bog '4^t)i(o tion ^(leyanbrien jugefc^riebene ' l]i-cviarium de tomporibus'. 9Bat;r= fd)einlid) l;at er fic ncreinigt gehabt in ber öon 9tnniu§ bon äüterbo öeranftaltcteu Sämme(auägQbc\ t)at bann fveilid) bie nnbern nod) in biefer bereinigten l)iftorifd)en Scbrifteu nidjt berürffidjtigt. 5Jcben jenen red)t unfid)crn .ipiftoritern, benen Slnninä bielleid)t erft juni SJafein öcvl^olfen, bie i?ntf)er aber — wie bcmcrtt: 'deficifiilu suriptiira' — otö äuüeiiäffige Seng"' Qufiel)t, l}at er nad^ feinem eigenen Sfusni^ nod) ^ofcPbu^ jugfioöcn^, oijnt bn§ fid^ gerabe feine SSenu^ung beftimmt nad)= Weifen lä^t.
aSeraten lägt fid) Cutter bei bcn biblifdjeu Zeitangaben üor allem tion 5litolaii§ 2l)raitu§ unb feinem ©toffator 5pnnlu§ Söurgenfiä.' Söenn er neben il)ncn andj
') 3d) bcmi^c bie ^tuSgabc:
„Autiquitatu variarü volumiua. XVII. || A venerädo & l'acr§ theologi^: & prae-
dicatoiii ordi.s jiteffore lo. Anuio hac t'erie declarata. |1 Contentorum iu
alii.s voluminibus Liber primg Fo. I. || Inl'titutionum Anniarum de a'qui-
uocis Lib. II. Fo. IX. j| Vertumniana Propertii. Lib. III. Fo. XXIX. || Xeno-
phontis Aequiuoca lib. IUI. XXXIIII. || Fabii Pictoris de aureo feculo
lib. V. Fo. XLI. [| Myriili lib. VI. Fo. LH. || Catonis fragmentum. Lib. VII.
Fo. LVII. II ItinerarüAntouini fragmentum. Lib. VIII. Fo. LXXII. || Sempronii
de Italia Lib. IX. Fo. LXXVI. || Archilochi de temporibus Lib.X. Fo. LXXXII. ||
Metaflheuis Lib. XL Fo. LXXXIIII. || De Hifpaniis Lib. XII. Fo. LXXXVI. ||
De Chronographia Etrufca. Lib. XIII. Fo. XCF. || Philonis Lib. XIUI.
Fo. XCIIII. II Berofi lib. XV. u. Fo. CIIII. UManethonis Lib. XVL Fo.CXLVI. ||
Anniarum. XL. qu^ftionum Lib. XVII. Fo. CLIIL || [Vignette: lätigteit nn
bot 3)tucfctptcffc.] II Venundätur ab loanne Paruo t Iodo||co Badio. j|"
Silcltüctfcite t'cbrucft. 6 ungejät)ltc, 171 gejäfjite SötSttet in (Srotiquart. 91m
@nbe: „Impreffae opera Al'cenfiana ad XV. Kalendas || Feb. Anno Saluti.s
humanae. M. D. XII. Sup=|jputatione Romana. || Deo fit laus et Gloiia. ||"
ainuiits Bott fflitcrbo, geb. 1432, geft. 13. 9Joö. 1502, loivb unter bie gclef)tten Scltüger gcvcd)nct.
5E;a6 bic unter ÜJIetaftfjcnes' 9}amen tieröffentlic^te ©djrift eine Jälfc^ung ift, ftel)t tDol)t feft.
®o6 ba? pfeubopljilonifd^e 'Breviarium' nod) für ein alte» 5probuft getjalteii teirb, bafür »gl.
©d^urer, ®efd)id)tc beä jüb. Sotteg III ^ ©. 542. ') Sofeptju? lag Cor allem in Sliiägaben
bei SraSmuS »or; f. Bibliotheca Erasmiana. l'f Serie: Liste sommaire et provi.soire des
diverses editions de .ses oeuvres, Gand 1893, S. 37. ') 3di bcnu^te: BIBLIA SACRA
CVM GLOSSA ORDIN.ARIA, primum quidem a Strabo Fuldensi Monacho Benedictino
collecta, nunc vero nouis Patrum cum Graecorum tum Latinorum explicationibus locu-
pletata, et Postilla Nicolai Lirani Franciscani necuon additionibus Pavli Bvrgensis
Episcopi et Matthiae Thoringi replicis Antverpiae, apud lo. Meursium, Anno
1634, 6 58änbe: Tom. I cntfjölt bie fünf Süd)cr «mofc; Tom. II ^ofua big 6f)roiiitn, bier »üc^er efra, i)ief)cmia, lobia, 3ubil(), (Jfttjcr; Tom. III ^liob, bie 5PfaImcii, ©(Jrüdje, $iebigcr, ^o^ei Sieb, SIßeisf)eit unb 3efui ©irac^; Tom. IV bie !Propl)cten unb bie 3J!attabQerbüd)cr ;
10
Supputatio aniiorum muiiili. 1541. 1545.
ifiicvoitljmue' '(^hiacslioiies scii Tratlidoiics Hclu'aicac^ iiemit, fo ift ce iiirijt luHiri, ba6 cv [k ükvnH fctlift nn($gc|d)lQQCit ^t; cv faiiii, iiibeni er [id) niij fic bcaicljt, bic ,^nl)lvcid)cn bei i\}xa \\d) finbcnbcu ,'^itntc uicincii, auf bic biefcv fid) ftiip.^ Sidjcv ücvljnit c§ [id) fo mit Snlomou llfafdji'''; il;ti fcnnt 8ut{)cv in bcv 'Suppu- tatio' nur au§ äm% Sitatcii. SDngcgcii (jot ev, ,itDcifcllo§ bei bcr 2. 9(u§gnbe, .f>icvom}nuii' iyravbeitung bcä '(S^vonicouS' be§ (Sufebiuö fclbft in bcv .^lanb ge= I)nbt; Uiiv bcmcvttcn fdjon, bn& ev c§ biellcidjt in bev gortfelung biä auf feine 3cit gcfannt Ijat.
©nblid) ^ot Sutf)ev aud) fdjou für bic bibtifc^c 3cit ba§ 'Clironicon Garionis Philippiciim' jugcjogen, bic untev ßavionä (über ifjn f. Unfre SUigg. SSb. 50, HSf.) Tianicn gcbenbe, aber üon 5}]c(and)t]^on infpirievte ®cfd)id)täbarftcrtung, bie er gleid) in feiner 5.<orrebc a(ä 'piimum et oplinuim excmpluni suppulalionis' bc,icid;net. 6§ lag il^m babei bic 3(n§gabe bor:
„e^ronica j; burd) ^lagiftru '' So'^an (Jariun, bteif--||fig ,5ufamen gc30=|!gcn, nienigticf) \. nii^Iid) ^u ' lefcn. '" Wd litdciitfnffung. litchüdfeitc leer. 170 teiti gc^ätilte, tcilä nnge^äljUe Jßlötter in Quart. ?(m ©nbc (5S(att ITO'' Q. 11); „föcbvucft ^u SBittem bcvg burd) ©eoi^ügcu K^alti. II '^ II"
liotl)iiiibcn: SBcrliit. iI'ornel)mftc Cuetlc Wirb ifjui biefe '6I)rouica' in bcr nadjbiblifdien ^-^cit. 5Jad)Uicislid) l)at er au^ev i()r für bie 1. 9lu§gabc nur, föo er — qu§ feinem ^n= tercffe an ben Surfen '^eranä — bie 9}eif)e bcr ©nltone bcrboüftänbigt, nud) ein anbcrcS @efd)id)t§ltjevf — öieUeid)t bic 'Commentarii' bcä 3of)onn 3JaucIcruö — benu^t. SSenn fein ^inWeig auf bie bieten 'Chronica' unb 'Historiao\ bie noc^ tngtid) fid) üernic^rtcn, in bcr Si^orrebe aud) bevmutcn tä^t, ba§ er nod) eine gan.^c 9lci()e ®cfd)id)tgborftennngeu ge!aunt unb gelcfcn ()at, fo treten ©puren üüu it)neu boä) nic^t sutage. 3n ber 2. Sluggobe fügt er bann aber gcrabe in ber neueren ,^eit nod) einige grnjciterungcn bin^u. 6r ergön^t bie S^^M ^^i' i3npfte, nennt nod) einige gjJänner bcr 3i3i)fenfd)aft unb, >cic auf ber einen Seite feine 3iibcii= fd)riftcn tion bcr 'Supputatio' fid) bcfrud)tet ,^cigcn, fo finb fie ouc^ bie Sicranlaffnng nodö einiger ^Joti^en jur fpätiübifd)cn ®efd)id)tc, bcr g-rlDä^nung mcTjrerer fnlfc^cn Weffias geuicfen. 3)e§ crften in ber 2. ?lu5gabc 331. T^ u. *= ernjü^nten 5t?artDd)ba gcbenü nämlicb i'utber auc^ in bcr ©djrift '9.»on bcn ^uben unb il)ren t'iigcn' (grl. Stugg. 32, 199ff.) unb, njaä bie C"'a"ptfad)e ift, er füf)rt babei olg QueHc baä 'Scrutiniuni Scripturarum' bc§ Spaulug öon Surgoä an, ba§ bann für bic 'Supputatio' bie Weiteren falfd)cn ?Jlcffia# i'^m barbietet. ^
Tom. V bic öici- Cftinngclicit; Tom. VI bic fflvicfc btä ißauluä, .gicbrncrbricf, ?lpoflc(gcfd)id)lc, bic fat()Dlifd)cn S3ricfr, OffcntiQVinig; Nicolau.s Lyraiuis, Pulcherrimac quaestionos ludaicam perfidiam in cath. fide improbantes mib <Bp. 1789 ff. : Paulus Burgensis, Scrutinium Scripturarum.
') S?l. G41' t)al et |)icto:i)3mu§ ftcilid) m\)l fclbft cingefefjcn. ') @. über il|U 3Jcal= en,il)tt. ' 16, <B. 4.32ff. SBit bcnu^lcn i)}nfd)tS Kommentar in bcr lQtcinifd)Crt Übetfe^ung Don 3. gr. Sreifbaupt, föotba 1713/14, 3 SSbc: bct crflc bie fünf S?üd)et aHofe, bcr jiocitc 3ofua bjä (fftber, bic ©prüd)e, ben ^rcbigct unb bn? ^''obc'icb, bcr biiltc bie ^Ptopbetfit unb (mit neuer ©citenjä^lung) .£)iob uiib bic '4.Ma(incn mnfnffcnb. ') ©. ^iäbctcä in 3lnin. 1 ju ißl. S3» (2. Stugg. T a).
Supputatiu aiiiiunim iiiuinli. löll. 1545. U
jDic bctvi'ffeiihc ©tcftc be§ 'Scnitiniuiu': Pars I, Dist. III, rn\\. IV' (jnt null at)cv luid) eine gaiii bcfonbere Söebcutung. l'utljcv fanb nii i()v bnä Süütt:
') 3r6 Denutjle bie 3lii-3gabc: ,, ... r. • . I .rr TT" • ■ 0111111 xpifideli OfUlO-
" t I, 1 (loxe nedi zela|| ton/
bonarüqj Ifarü ftudiofo plj t'On = [[ ilucibile: quo ludaica pfidia fuo mucröe Cüfbdit ficuti allophili Go:||lie caput proprio gladio a Dauid detnleatum cl'l/ a reuc'rrdo in chri || llo patre domiiio Paulo de l'ancta iiiaria BurgonPi prt'l'ule aiitehac || de ludaifnio ad chriliianitate conuerfo editura. Et per cruditillimn 1| virum lacrarO litteratv in'ofelToreni meritiriimü l'acriiß eloquij preco = ||nem iudefeffum . magirtrü Kobertura Goullet: recogiiitum/ ac inargi II nalibus cotationibus/ 6" auuotatiöibus (quo ad huiuCce operis lectiojl nem apprinie cöferuut) rerperfuru. || <T Opus hoc inligne duas cüplectit ptes. lu priore liquide difceptat II Saulus (quo puicax iudeus exprimit cum l'aulo chriniauu doctore II defignäte) qui tu ex l'acri cauonis auctoritatibus tu ex Kabinorü di:||ctis ludei cöuiucit. er In fcda vero complura (qu^ ad dilucidiorü ple||rorOfß locorü l'acrol'ancte biblie intelligetiam ö- ad dei- pare virgini.? || facratiflimiq3 euchariftie facrameti necnö et legis iiollre fanetiffime II pcouia continetur) perfcrutaus difcipulus a magifiro edocctur. || [äügiicttc.J II <t Vcnales habetur iiarilijs/ iu vico faucti iacobi ad interli=|| giiiuui diui Claudij." 5Diit2;itcIeinfnfiung. 'äluf bct2itctvüctieitc: „dabiila , C Com- mendatio auctoris ex teliinionio reuerendi patris doctil'ünii viri || lohannis de Tittehem abbatis Spähemeulis in fuo cathalogo eccleliafti||corum fcriptorum.jj jAulus de fancta maria genere Iudeus fide chriftianus primo epifcopus || CarthaginenTis ac poUea Burgenfis in Hil'pania antiftes archicancella || rius regis Callelle 6" Legiois vir in diuiuis Icripturis ftudiofiflimu.s & \\ valde eruditus &• magiller facre theologie fuit. In virili etate l'ua cöuer || Tus ad fidem catholicam vita &• doctrina in tantü profecit vt inter oiTies [| Hil'panie doctores linüle fuo tempore habuerit neminem. Scriplit ad fi || lium fuum Alphonfü decanum Compollellanü legum doctorem in po || (iillas Nicolai de lyra fuper Bibliam additiones ijiplurimas: nönulla quorß alia compila=|| uit opera preter Scrutinium fcripturarü quod compleuit l'ub Sigifmiido impatore & Eu = ||genio pa|ia quarto quorum teporibus claruit. Anno diiice falutis. M. CCCC . . xxiiii. iudi: || ctioue. xii. Ktatis vero fue .Ixxxi. anno. || Repertorium alphab(?ticu iu fequens opus quod fcrutinium || fcripturarü appellatur. ||" 8 ungcjäljüe, 102 gcjäf)lte SBlntlcv iu Diiatt, (c^te ©eile leer. 3Jin @nbe: „r Impreflum fuit hoc preclariffimum ac vere diuinu opus per me Anthonium || bonne mere imprefforem In aluia vniuerlitate parifien. e regione fcoUe decreto[|rum in interRgnio beati niartini com- morante. Expenlis autö honelli viri lohan || nis frellon bibliopole in vico matutinorum degeutis venüdaturfß apud eüdem || frellon in fua officina iu interfignio duorum vulpium. ||" 3!Dtf)oiiben : ©öttingcn U.
Tqö ^udj »erläuft im 1. Seil, fo nuc^ an uniter ©leHc, in einer llntertcbuiig äluijdjeii ©Qulug unb !paulu§; im 2. Seil ätoifdjeu Discipulus unb Magister (f. b. Slitel). 9U§ 3nl)alt bon Dist. III ftiitb angegeben: 'circa tempus adventus Chrilii, an lit praeteritum vel futurum'; unb aU bef. 3n^nlt üoii ßop. .": 'ofienditur, quod fecundum ouines magiflros feu doctores et expontores famofiores ludeorum, qui de tempore primi adventus Chrirti
P;
12 Suppulatio aiiiioruni mundi. 1541. 1545.
'Sex inilibus aiinoniin stabil muinlus,
Duobus milibus inane,
Duobns milibus lex,
Duobus milibus Messiali', i'tti er liieTjcr mir aii§ C^avion§'6^ronica' getannt^ iin'u, iiibcm er c^ bcr 1. ÜTug^ gndc feiner 'Suppulatio' öornnftelUe, n(§ Söort be§ ^^^rop^|cten Cliaö, offentar bc§ groficn Ifiiebiten, be^cidf^net l^atte. 3in ber 2. Sliiägatc gi6t er bie .^"'fi'tunft be§ S5ßortc§ borfic^tigcr an unb nennt bn§ 'Scrulinium' aU Quelle. 6ine ©nttdufdjung
determinando locuti l'unt, idem adveutus iani tiaiinjt in praeteritum.' SPoulul fragt: 'Narra mihi, qni funt illi doctores noftri, qui tempora diveria aflignaverunt ad huius- iiiodi adventum, et quomodo illa tempora iam tranfiverunt? Paulus: Inter tuos doctores fueruut multi quafi primitiv! et alii moderni quafi ultimi, et alii medii, et in quolibet illorum ordinum fuit non modica temporis latitudo, in qua l'uerunt plures et varii rabiiii feu expofitores famoli, qui de liac materia tractaverunt.' S)anii loicbcv ©aiiliiä: 'ludica mihi de quolibet iftorum graduum feu ordiuum unum vel duos , fi forte habes tuam opinionem, in hoc afferentes.' Qn bet Slntloott bei 5Pnulu» nun ber ?(ugfptiitf| beä 'ludeus de domo Heliae', bcn Sut^er ä't'ert: [Fo. xiij] 'Fuit alins, ut ibidem habetur, qui dicitur de domo Helie prophete. qui pofuit ibidem expreffe feu in libro de ordine mundi, quod per fex milia anuorum debebat mundus durare, qui quidem anni erant per tres partes dividendi \i\o modo, quia per duo milia anuorum prima mundus erat quafi fub vacuo, per hoc dePignans tempus ante legisdationem, quod vocat vacuum, quia non erat aliquis populus fub lege divina. Duo milia vero annorura fequeutia vocat tempus legis, afferens, quod hoc tempus debebat fluere a datione legis ufque ad Meffiam. Duo vero milia tercia feu ultima afferit effe fub Meffia, quia fecundum eum ab adventu Meffiae ufque ad finem mundi debebant fluere duo milia annorum. Conftat autem, quod iuxta computationem Hebreorum, quae in bis regionibus Hyfpaniae et ubique terrarum communiter tenetur a creatione mundi ufque ad praefentem annum domini M. cccc. xxxij. fluxerunt quiuque milia et centum et nonaginta etduo anni. Unde fecundum praedictum doctorem tempus adventus Chrifti a mille .c. xcij. annis tranfiit in praeteritum." Snju bie Siniibbetnettiuig: 'Alius ludeus de domo Heliae prophete dixit mundum duraturum per Fex milia annorum feu duo milia annorum ante legem, duo milia fub lege et duo ultima milia fub Meflia etc.* — 2~ie ©d^tift ift neu IjetnuÄgegeben als 3(nl)nng bet ©. 9 9lnm. ."> genaimtcii Jluc-gabc ber 'Hiblia sacra', unb nod) btefcm 9!eubrucf ift in ben tej;tlid)en 3tnmer!ungen zitiert Sorben. Sennod) l)nlien mir Ijier bie genaue a?tf^reitniiig ber Uon nn-S iitfpriinglii^ bennljlen ntlen SluSgobe bcibel)altcn, toeil gcrobc bieje aud) üutfjcr in ber .^anb gefjabt ju tjnben jd)eint. Sie auf SB(. Z4'' (2. 3ln>!-g.) fid) finbenbe ungenaue Stellenangabe ani bem 'Scrutinium' (f. bort bie betr. Stnm.) evKärt fid) nSmlid) möglic^erhieife barani, bnfj in unfcrer 9tu§gabe an ber betr. ©telte in bcr ©eitenüberfdjrift bie Eingabe ber Distinctio fel)lt, unb, ba bie in grage fteljenbe ö^rjäfjtnng i)on bcm .Rrenje^äeic^cn äiemlic^ am @nbc beä 10. ffapitel? fte^t, bereite cap. xi. angegeben ift. 3m 9lnt)ang jur 'Bibl. sacra' ftetjt bie oben angefütirte ©teEe VI, 1821 f.
') ^icr ftet)t ea auf S3I. tB^ „„b lautet: 'Ser fpruc^ bei fjaufe« glia. || ©cell« toufent jar ift bie hielt, unb botnad) luirb fie jubrec^en. II ä^el) laufent ocb. || 3"'f') taufent ba» geje^. || 3raei) tüujent bie jeit ßf)tifti. |; Unb fo bie jeit nidjt gan^ erfuüet toixb, teirb ei feilen umb unfer fnnbe rtiUen, ftitc^e grol finb.' 3)ielnnc^tl)Dn tjat ben ©prnc^ audj fonft l)öuftger ange= fülirt; «gl. Jljeol. ©tub. u. Ärit. a. a. D. u. 1807, ©. 797ff. Corp. Ref. XU, 49. U)gl. auc^ Sol). ?J?ntl)e)iiiä, Hntt)exi £eben in !prcbiglen, 12. 5prcbigt (9In«g. ö. ®. Soefdje, ^rag 1898, ©. 277).
Supputatio annornm mundi. 1541. 1545. 13
iräve c§ ifjm gelücfoii, lüoiiii cv cvfarjveii I)äUe, ba| ba» 2Büi"t ^ute^t aui bem %a.U iiiub ftanuiit.*
®enn ba§ bev 'Supputatio' üovangcftellte 9Boit ift iiirf)t nuv ats eine 9lrt 5)lotto Qiijufclicn; c§ ift öie(me£)r für baS iüud) Don funbnmentalev Sebcutung gelDcfen. hieben bcm Seftrcben nämtic^, beit ^cittit'Sfl&c" ^^^ Sibel ju folgen iiiib, njo fie nidjt red)t .lueiiianbcr ftimmcn h)oIIcii, fie in Ginftang ju fctjcn, begegnet iin§ in ber 'Suiipiitatio' iiorf; bie 2enbeu,5 einer '©efel^irfjtsfonftrnttion', bic teilä an bie biblifdjen »punbcrbaren ^fl^fnu^f'^fapnss" i^^ anfc^lielt, tei(§ aber aud), über fie Ijinauegetjenb, bie gan^e 6)efd)id^te ber SBelt ju einem 9iedjenejenipel niadjt. Unb bei teljtcrcni luivb Snt^cr bon ber ©liai^äBeiefagung botlftänbig bef)errfd)t.
Übernonnnen (jat er, ebcnfo tt)ie baS §IiQ^=2ÖDrt, and) bie ienbcn.j fdjon öon @Qrion=''J3leland)t^on. Slber mit gonj auberer ©enauigteit, qI§ biefer, 1)at l'utf)er bann bic je 2000 ^a\)xi im l'auf ber ©efd^idjte nQd)jurt)eifen getrad^tet; offenbar garantiert e» itjm bie ^pianma^igtcit ber gbttlidjcn 3LÖeltregierung, Wenn bie SoppelmiKcnnien red)t genau innegcl^atten toerben. ©d)on 6arion=''JJJe[and)t()on freut fid), uicnn er in biefer .fiinfic^t äöat)rne'()mungen machen fann. So fonftatiert er, ba| balb nad) bcm Gnbc ber beiben erften 3al)rtaufcnbe, im 99. ^a'^re 5lbrat)am^: 'im jar nad; ber luclt anfang. 2047.' bie 33efd)ueibung eingcfe^t morben fei: 'ettidje red)enl big auff ein jubilcum. 2050.' (331. 2)3''). Unb bafj g^riflt Seburt nid^t gerobe auf§ Snbe be§ t)ierten 9Jltßenuium§ fidj l)erau5reci)nen (ä|t, fonberu nad) feiner Oicdjnung in bai '.39.^4. jar nad; ber melt anfang' fällt, entfd)ulbigt er geluiffermaBcn: 'Oin feitet locnig an ben uier taufent, 3lber ber *.propf)et l)at babcl) ange,5eiget, baä @ott ettuaS ^uBor fomen unb jum enbe eilen loerbe' (33t. Xij).
3u'ar fpridjt Sntfier me{)rfad) au§, ba^ einige 3a!)rc in ber SÖeltregierung nid)tg auSmadjcn bürften.- ^oä) tjot ba§, ba§ er ba§ 6nbe bes erften S;oppel= millcnninmä nidjt befonbers anmerft, üielleic^t feinen ©ruub barin, bafe bort ber 9lufang bes öiefe^eg nidjt genau mit bcm 2infüng be§ brüten 3af)rtaufenb§ 3U= fanimen,5nbringen ift. Um fo mc'^r fommt e§ it)m nun offenbar aber borauf an, gcrabc mit bem beginnenbcn fünften 3at)rtaufenb bie ^^'t ^e^ 9Jleffia§ eintreten ,^u laffcn. Unb er erreidjt ba§ üor aüem burc^ bie Kombination mit ber 2ßeiä= fagung S)auieti bon ben 70 3at)rtt)o^en (San. 9, 20ff.).
©c^on tüiebert}oIt '^atte il}n biefe Sßeiäfaguug befdjöftigt. Sc^on 1523 §atte er in feiner ©d)rift: 'S)aß 3efu§ GfiriftuI ein geborner 3ubc fei' fie aufgelegt; bann tjatte er 1530 in ber U^orrebe jum ^^rop^eten S)aniel fie aufi neue gebeutet. Seibeniat l^atte er bic 5)litte ber testen ber 70 2Bod)en, ba 'bas Cpfer unb Spei»= Opfer auftjören' (S)an. 9, 27) mit S^rifti lob unb 31uferftel)ung angefe^t (Unfre 3lugg. S3b. 11, 335, 3ff.; Sri. 9(u§g. 41, 251). Se^t fcf)iebt er jenen lermin, um bie Übereinftimmung mit bem Sd^lu§ beä Sa'^rtaufcubä nod) beffer .ju crreid)eu, nod) etwa§ tjinauS bi§ aufs Stpoftetton^il, iro bos ©efetj aufgefioben unb bie Svei^eit öom ®efe^ erftmoltg berfünbigt toorben fei, unb fe^t bann mit bem
') 6ä fommt ätneimal uot: Sunhedrin 97» unb Aboda Sara 9". 3u If^tevet Stelle Dgl. G. Eliezer Edzard, Tractatus Talmudici Avoda Sara sive I)e Idololatria caput primiini, Hamburg 1705, S. 65f. ajgt. ouc^ brf. Iffeot. ©tut. u. ftvit. 1878, ©. 125ff. -) «cfonbctd in ber Sßotrebe jut 2. 9lu?gafae: 'dicemus parura esse, si tota supputatio ceita sit et tantum in .2. vel .4. anui.s quaestio haereat'.
14 Supputatio aniionim mnmli. 1541. 1545.
Schlug bev 70. SBodie bcn 9lufang bei 5. ailiKenniumg. Satei l^at cv bfii 9ln= fang bcr 70 Söoc^en, Q'6tt)cid)enb öoit feiner Seiitimg 1.52.3, aber in Übevein= ftimmung fd)on mit bev 1.5.30 gegebenen, im jmeiten 3al}ve be§ 5Dai:iu§ 2ong^[-- monuä angenommen; unb, luenn er foiift aiic^ nocf) bie '3]]öglid)teit U'enigften^ eine! Srrtumä in feiner löeredjnung jugibt, über biefen ^InfangStermin luitt er iiidjt niefir mit fid) ftreiten laffen.
©evabe bei biefer 5Bered|nung jeigt fidj nun aber, mie feT)r 8ut{)er öon jener 6tiai = äßei§fQgung fid) beftimmen lQ|t. 9lad) feiner erften Seredinung i)Qt, tuie ttjir QU§ Sutl^crS Criginatbanbfc^rift noc^ erlennen !bnnen, ba§ jtDeite 3;q()v bc§ S)ariu§ SongimanuS nie ba§ 3513. Sfn'^v "od) ber @d)öpfnng fic^ bei'auSgcftent; bayi bie 490 3a't)re au§ ber Sanietifdjen SBeiefagung füf)rte urfprüngiii^ auf bn4 3al)r 40031 nac^ ber Schöpfung all ouf baä (Snbe ber @efe^e§f)errfd^aft. 'Sa\,\\ l)at Sutt;er bemerft: 'Certa est supputatio, quod hie üniunt .70. liebilomaiiae . . Serl, ut vides, tres anni superfluunt'; unb'er '^at e§ bann ni(^t ertragen, bafe bie brei Saläre if)m bie Sicd^nung ftörten, '^at öietmel^r tro^ aller tjorangegangenen Died)nung ben Stnfang ber ^Jegicrungo^eit bes S)ariu§ i'ongimanuS bei ber ab- fd)lie6enben 9iebattion feiner 2abeHe im ^cxb^t 1540, wie bie II. .^onbfc^rift jcigt, um brei ^ai)xe jurüdgerüdt.^ 3I(S Stelle, tuo bie brei ^a'^re fid) mieber aug- gleid)en liefen, fanb er bie unfid)ere ÜJcgierungSjeit ^IJanaffeg geeignet. 3Iuf biefe l)atte er, einfc^Iießtic^ ber 2. 6t)ron. 33, 11 ff. beridjteten föefangenfi^aft 58 3af)re gered)net; je^t recf)nete er nur bie 2. Mn. 21, 1 fortjob^, loie 2. (iijxon. 33, 1 be= rid)teten 55 3af)te, inbem er bie ®efangenfd)aft in biefe einfd)to6. S8iencid)t f|at eine (hinnerung an biefe Umorbnung fid) in ber irrtümlichen Slnfe^ung 5Jlanaffe§ in ber erften S)rudauägabe erfialten, in ber 5)knaffe G5 ftatt 55 Sicgierung-ija^re, ejed)ia§ infolgebeffen nur 19 ftatt 29 betommt; in ber 2. 9lu§gabe ift bie ^Bad^e in Crbnung gebrad)t.
Offenbar t)at £utf)er biefe nad)tvägtid) ,3uriidgered)iieten brei ^ofire im 9(nge, icenn er in ber Sßorrebe jur 1. 9tu§gabe fagt, bü6 er eigenttid) taum um jluei 3a()re bon ßarion abroid)e. Senn in aBatjr^eit ift er mit (iaxion nur menig in: eintlang. Sd)ou in ber ifrnclitifd)en ßönigegefdjidite red)net C5ariou=93ieland)tl)on offenbar mel)rfac^ anber§ al§ bie 'Supputatio'. IHber t)ier ift bie 'S^ronica' üieU fad) unttar, unb bie Slbujeici^ungen mögen £ut{)er entgangen fein. S)od^ treten ftarfe lUbroeidbungen auc^ an iricbtigcn Stellen jutage. So bifferieren im 3eit= puntt bcr ©eburt 6{|rifti l'ut^er unb garion um 6 Qa'^re, ba (e^terer im 3af)re 3954 (331. .\ijj, Sut^er im ^a^re 39G0 nac^ ber Schöpfung bie ®eburt anfe^t. Hub biefe ^Iblneidiung bleibt in ber gotge im ganjcn bie gteid^e, obwot)! bie 'anni saliitis' burc^meg ftimmen. (Sctegcntüdi ge'^n beibe aber nod^ meiter auscinanber; fo fe^t ba§ 1000. 3a^r ber Stabt Mom Garion in§ 4292. 3at)r ber SBett (S(. Süi), J*utt)cr iu§ 4207. Qn bcr Sorrebe ber 2. Sluggabe 'i)at Sut^er bcnn and) jene 5Bemer£ung öon ber faft genauen Übereinftimmung mit (?arion meggelaffen.
') ©. b. Söarianleu aul I ju 81. S2». =) S:ie öiclen bitrdjfttidjeucii ^«attien nn bcr
beltfffcnben ©tette ber Originalfjanbfd^tift jeigcn Sut^crS Sctnüfjcn, bcr ©odje irgcnbiuie .'Qtxx jn Werben. 3n feinem gifcv, bie Sad)e in Orbnung j» bringen, ()Qt er fid) niid) in ber aüeife öevfeben, baß er ftntt auf ginfpnning gelegentlich nnf ^iitcgintg Bon 3Ql)ven 5<cbnd)t grnoinmeit l)nt; f. b. SUnviflutcn.
Supputatio annoruni iiuinili. li'41. 1545. 15
Sil bcr ^tuSgate Don 15-15 ()at i'utfjev — DicUcidjt biivd) CriifeI)tu§ = .C''ii-'vo= mjnius' '(5(;vouicüii' bcuQiif gcfiitjrt, obgleid) feine ^^(iinnben iiidjt genau mit biefem ftinimen — aud) einige '•JJlale i^c,5ug genommen auf bie Cll)mpiabenveri)nnng, bodj fjat cv fie mit bcn lUefnltntcn bev I. ^luögabc nid)t me()v ansgeglidjen, funbevn (jat beibe Siedjniingen unuevmittelt nebeneinanber ftet)cn (nffeii.
4. 2)ie StMcbcrgabc.
Ta bie ältcfle Weftcilt bev 'Supputatio', bie Cvigiudtjanbfdjrift ?utl;ev?, fid) bnvct) ben Svuif nidjt luiebevgcbeii lü|t, unb bie II. .£iQnbfd)vift bod) teilte Di-iginal= Ijanbfdjvift i'iitljev» ift, ]o ift nnfevem Slbbnid ber evfte SDrud bev 'Supputatio' bon 1511 (,lj (iugrunbe gelegt, unb bie 4''n"bfd)vifteu (1 unb IIi foltiot;(, toie bev ,iti;eite Xxud üüu 1515 (Jl) finb mit iljm Bcvgtidien.
2)ev Slbbvud tion Ä entfpvid)t bein ßviginat mit müglidjftev ©enanigteit. 9Jnv WD fie nid)t üljue loeitevee üevftänb(id) loaven, finb bie 9(btüvjungeu nufgetöft tuovben. 3m gnUiieu finb oud) bie i^eiUn bcö DviginnlS möglicf)ft innegetjalten. 3hiv bnviii ift obgemid)cn, ba^ bie ^al^vtjuubevte inncvIjQlb bev einzelnen SlafivtQuienbe nidjt immev Don neuem mit 100 beginnenb, fonbevn ba^ fie, luie in B, fovttaufenb gciötjtt iDüvbcn finb. A beginnt atfo und) 1000 toiebev ju jätjlen 100, 200, 300 uff., B jnl)tt mcitev 1100, 1200, 1300 ufw. S)a bie (e^tcvc Sätjtung übcv-- fid)t(id)ev ift, fo ift fie gelüä^It loovben, o^ne ba& bie 9(btueid)ungeu immev nn= genievft wovbeu tuäven. jyevnev finb bie leeven Seiten be§ Dviginnlä fovlgelaffen, unb cä ift immev auf bev (etjtüovljevgel^enben ©eite übev fie Üied^enfdjaft gegeben; ba babei bie Seiten bes CviginalS genau angegeben finb, fo luivb nmn fid; übevad Ätav'^eit fd^affen fijunen. 3lud^ finb Iceve Satjv^ctjute nuv augebeutet. Um bie 5J]ev= g(eid)uug Don B unb üon ben .f^anbfd)viften mit A möglic^ft eiufad; jn geftalten, finb babei biftimnile ^fidjen angeloanbt luovben. So ift, tnenn eine 9iottj in B ober in bcn .^anbfctjviften in bev entgcgengefe|ten Spalte evfct)eint, ba§ 3fid)en oo bev 5lotij !)injugefü9t luovben. SBenn eine 9Joti,i in B t;ö^ev obev tiefev geftetit luüvben ift, obev in ben ^lanbfc^viften ^öfjev obev tiefev geftellt gemefen ift, fo ift bas bnvd) li obev t mit .'pin^nfüguug bev S^1)i, um tuie Diel äfi'i-'" f'^ l)5f|ev obev tiefev geviidt ift, angezeigt; unb ^wax finb bei i'cvg(eid)ung Pon
B mit A ba§ ^i-'tdjen c<; bjm. bie 33ud)ftabeu h u. i unb fuvfiüe 3n^jt«^'t (^ - 5); \ „ A „ „ -v^ „ „ „ li „ t „ gvöfeeve „ (12 3);
II „ A „ „ - , h „ t „ fteineve „ (123)
nugclDanbt roovben.
SBaö bie tejtlidicu ?lbtt)eid)uugen bctvifft, fo finb bie be§ S)vude§ B gteid) in ben 2cjt öon A eingctvagcn unb buvd) .Wuvfiubvud tenutlid) gemadjt. Scjlteite öon A, bie in B fel)ten, finb in (....) eiugefdjloffen. 5luv ico e§ nid)t ju üev= meibeu tuav, finb 9lbft)eid)ungen, fignievt mit B, untev bcn Seyt geftellt. 25a .^',eileu= .^ä^hing fid) bei bev ßigeuavt be§ SvudS uidjt einvidjten liejj, fo ift mit |V'id;en auf fie Ueviincfen. Sie Seiten: in A: KS*", in B: !> t;aben inbcffen boppelt -nebencinanbev miebevgegcben luevben muffen, ba fic^ fonft feine ttave Söiebevgabe bc§ 5iH'v(;ä(tniffe6 evmöglid;en tie^. Jl Ijat bnvd)geljeubs Seitenübevfd)viften, Pov allem bie bie ^fifjvtaufenbe jiitjleu: 'Millenanus primus' uftu. Simmcv fteljt: 'Millenaiius' übev bem S3tatt linte, 'piiuius' uflü. übev bem 33latt ved)t5; luiv
1(3 Supputatio aniionnn inniidi. 1541. 1545.
Ijobcn bicffv 6igciitümltct)teit 9{ccl)min(? (\i'tvagcit, ijahm ahn, luo mir iiictjVfvc Seiten beä Originalä auf einer Seite beg ^IbbrucEä bereinigt tjoben, einfnd) 'Mil- lenariiis primns' ufm. otjeu Über bie ©efnnitfeite gefegt. 66enfo ift üerfaljren, tuo im Criginal über ber einen Seitcnf)älfte Tieges ludae', über ber anberen 'Reges Israel' fteljt.
S)ie tejttic^en Slblueii^ungen ber beiben C^anbfd^riften finb, bie ber Griginnt= I^anbfdjrijt 8utT)er§, figniert mit I, bie ber II. ^anbfc^rift, figniert mit 11, unter bfu 2cjt ge[teEt. 3luf fie ift mit 3Ql)'fn tici H, obermnlS mit ttcineren (i. 2. 3.) Qtg bei I (1. 2. 3.) üermiefen.
3hi($ für B imb bie .£)nnbfd)riftcn ift bie Seitenjäf^tung ber Originale überaft fenntlid) gemai^t, unb jlDar ift für B mit turfitien Sndjftaben, für I and) tjier mit grö|ercn, für It mit ftcineren 3"^ten unb Söudjftnben ge.jn^lt toorben.
3lu§ ber C""iiifef'$^'ift I if lud) bie befonbere 3Q'^il)unbert= unb Sa'^rtanfenb^ ,Vit)tnng beibehalten morben; fie ift in ^^ietitbrucE in bie jebe Seite bnrd)fd)neibenben Seiften geftellt. Slbfidjttic^ ift fie aud) ba nod) beibe'^atten, Wo fie falfc^ mirb uub mit ber vid)tigen 3'i'^lunS i"" 20 3a^rc biffcriert. @§ l^at bamit folgenbe S3e= manbtni§. 3Bir Iiörtcn oben (S. 3), ba| Sutl^er in bie ^anbfc^rift ein 93Iatt eingetlebt tjat; er l^at ba§ offenbar getan, um fid) baran ju erinnern, bafj er f)ier gegen feine nrfprüngtidje SJcdjnung jmei Safli^Jf^Jitc auÄgelaffen fjot, nämtii^ bie brei Safere, tion benen oben (S. 14) bie Siebe getoefen ift, uub 18 3al)re in ber fpatjübifd)en ©efc^idjtc, bon beneu er felbft im i'orlüort fagt (f. bie Stelle unb bie ertlärcnbe 9Inmerfung). SBir "^abeu, eine foldje Slbfic^t Sutfjerg öermntenb, t}ier and) 20 ^ai)xc überf (plagen; anbernfallS Ratten n)ir nad^I)er fortgefc^t ba§ i^urücEbleibeu ber götltung bon 1 l^inter ber bon A feftjufteHen ge't)abt. S)ie ur= fprünglid)e 3a'^r'^unbert= unb 3at)rtaufenb3äf)Iung jeigt nun aber anä) Suttjerä urfprünglid)e (Ff)ronDlogie unb beS^oIb mu^te fie beibehalten Werben; bon ba an, Uio fie irrefü'^ren tonnten, finb bie 3al^re§jal)(en in edigc Ätammcrn eingefd)loffen.
Sßon ben bon Sut^er benu^ten fd)tuer jugiinglic^en Qnetten Tinb ber fogeuanntc 9Jlctaftt|ene§ unb 5pfeubo=^^t)ito, fotticit e§ erforberltd) mar, gan^ loiebergegeben, ba fonft y.H'rmrifungen auf fie fd)mierig maren. Sie finb an§ @ube ber Einleitung geftellt unb, um fofort als frembe Stüdfe Icnntlid) ju fein, finb fie mit S?orgiä--5lntiqua= fd)rift »uicbergegeben.
9tu§gnbcu:
A „SVPPV= ;; TATIO ANNORVM ij MVNDI. || D. M .LVTHERI. |j Vuiltem- iiergae apud || Georgium Rliau. |j 1.5. 4.1. |j" ÜJlit Sliteleinfaffung (3. Sut^er, Siteleinfaffungen: Safel 29;. Jitelrücffeite bebrudt. 102 unbcjifferte 58lätter in Quart (= 33ogen A — Z u. Aa — Rh u. 5* )/ aSlott Bb 4 leer. 3tm gnbe (33latt % 2'' 3. Ij: „^mpreffum aBittem= bergae |] per Georgium Rhau. || Anno M. D. XLI. jj"
3n einigen CJjemplQtcu ftcl)t auf Statt R2i> <Bpaüe ß 3.2 i>. 11. „I=|| lai§. 10.", in oiibcvn „hljlai^. 9."
SSot^anben: finaotefdjc ©ammluiig ; 93cilia (Lutli. 7501), SJvcSbon, ©reif^- iBoIb 11, ^Qiiitiirg, §cibclbcvg, Senn, '^))(imrf)fn 11., ^üiviibcvg 6iW. n. St., aüittenbeig; Bonbon.
Supputatio annoruin niiindi. ir,l]. 1545. l'J
D „.SVPPV= TATIO ANN0=|IIVM MVNDI. [ EMENDATA. || J>. Jlf.
LVTHEKI. II VuittfniljLTga' ;i|)ud | Georgiuin Rhau. '] Anno, 1545. II" anit Siteleinfüffung {% Vut^cr, liteleinfaffungeu: lofet 51). 2;itehücffeitc bebrudft. 104 uiibejifferte iölättcr in Quart (= Söogeii A— Z u. a-c), le^teä Statt (= c4) leer. Slm C^nbe (Statt c 3»' 3. 1): „Simprefjum SBit= tembevgae a^ub || ©eovgiiu |fo!j / 9i(ja>u. i|" Sitel 3um 2eil in Sotbnicf, ber !§tet fett lüiebcrgegeben ift.
%\t 3nlenenbfn bc-3 Motbtucf^ niif bem litclblntt fitib tiidjt immer geniigeiib idjaif jiim ^lübiiicf getommeii. S;Ql)er ft'l)[eii aiijc^einenb in einigen (fiemplarcu bie 'abbtedjungsfttic^c am Sc^lnfe ber jioeilcn ^tiU, in anbereii and) bev ißunft am ©d^tiig ber britten "^nU.
SBorljiinben: l!naQfc(d)e Sammlung; Serlin (Luth. 7502), ®re?bcn, Hamburg, 2Jiünd)cn U., äBolfeiilnittel.
Scutfd^e Üfcerfettung. (line beutfii)e Überlegung erfc^ien erft nad) fiutt)erS Sobe unter bem Sitel: „(Sfjronica be§ t5^§rnnnrbigen ricrvn 2). 5Jlart. ßuf^. S)eubfd^." iuerft 1550 in Süittenberg bei Jpan§ Suft, bann bei bemfelben S)rucfer 1551, 1553, 1559.
3n ben ®efamtau§gaben: flateinifc^) SBittenberg VII (1557), 555»— G14''; 3ena IV (1558), G8ü''-74y^• (^beutfdj) aSittenberg 12(1559), 400»- 456''; «Itenbuvg 8, 733-84G; fieipjig 22, 3tnlj. 1-61; 3Bal($ 1 14, llÜG-1283; 9BaId)2 14, 484-723.
OueUcnftürfc.
ßinigeöon 2utf)er benu^te fteine QueQenftüde tocrben nad^ bev oben (S.9 9lnm. 1) angefü'^rten 9(u§gabe ber leidjteven Serlueifung Ujegen tjier im 3ufnnimcnl)ang tuiebcrgegcbeu:
Mctasthmis LH. XL
[Fol. 84*"] Qui de temporibus fcribere parant, neceffe eft illos non folo audilu et opinione chronographiam fcribere, ne, cum per opiniones fcribunt uti Graeci, cum ipfis pariter et fe et alios decipiant et per omnem vitam aberreiit. Verum abfque ullo errore fiet : fi folos annales duaruin monarchiaruin all'ecuti
5 caeteros omnes ut fabuJatores reiecerimus. In bis enim lam li(|uide atque vere digefta funt tempora: reges et nomina, quam apud eos fplendidiffime regnalum elt. Neque tarnen omnes recipiendi funt, qui de bis regibus fcribunt: fed foliim facerdotes illius regni: pencs quos eft publica et probala fides annalium fuorum: qualis eil Berofus. Nam is Cbaldaeus omne tempus Affyriorum digeflit ex aiili-
10 quorum annalibus, quem folum vel maxinie unum Perfae nunc fequimur.
[Fol. LXXXV] Is ergo Iradit ante Ninum ducentis et quadraginta noveni annis regnatum fuiffe fub tribus diis regibus: quorum, qui primus univerfo im- peravit orbi, fuit Ogyges, (pii praefuit inundationi terrarum. Inde Salurnus fundata Babylonia regnavit annis fex et quinquaginla. Belus luppiter, eius filius,
15 diiobus et fexaginta. Ninus, eius filius, (jiii primus monarchiam cepit: annis Sutftcvä aScrfe. LIll 2
13 SuiDputatio annonim iiiundi. Ifill. IMS.
quinquaginla duobiis. Semiraniis: .xlii. Sameis: annis .xxxviii. Arius: .xxx. Aralius: quadraginta. Xerxes Baleus: .xxx. Armalriles: triginta octo. Belocluis prifcus: quinque et .xxx. Baleus iunior: duo et quinquaginla. Aitadas: duo et triginta. Mamitus: .xxx. iVIancaleus: .xxx. Spherus: viginti. Mamelus: .xxx. Sparethus; qiiadraginta. Afcatades: quadraginla. Amyntes: quinque et quadi'a- 5 giula. Belocluis iunior: quinque et viginti. Bellepares: .xxx. Lamprides: triginta duo. Sofares:.xx. Lampares: .xxx. Pannias: quinque et quadraginla. Sofarmus: decem et novem. Mytreus: viginti feptem. Tautanius: triginta duo. Teuteus; quadraginla. Tyneus: triginta. Dercylus: quadraginla. Eupales: triginta octo. Laoftlienes: quadraginla quinque. Pyrithydias: triginta. Ofrateus: viginti. lo Ofraganes: quinquaginla. Afcrazapes: duo et quadraginla. Tonofcon coleros: .xv. Hunc Graeci Sardanapaliuii vocant. Hucufque Berofus. Nos autem illum imilati nullo alio auctore uli fumus, quam publica Sutiana bibliotlieca : in qua annales Perfarum t'erunt fuiffe Belocbum tertium: Sardanapali clandeftinum hofteni, qui eins militiae praefeclus erat. is
Is cum Arbace tum Medorum principe partitus eft monarchiam ea lege: ut Belochus Babyloniam, Arbaces Medeam atque Perfas regerei. Itaque inlerfecto et ex ipfo flammis in=[Fol. 85''] iecto Sardanapalo monarchia bipertita fuit. Apud Medos in ea bi regnaverunl annis quattuor et trecentis. Arbaces: vingili octo. Mandanes: quinquaginla. Sofarmon: triginta. Arti Carmin: quinquaginla. Ar- 20 bianes: duo et viginti. Arceus: .xl. Artines: viginti duo. Aftybarus cum Apanda filio: .XX. Apanda folus: triginta. Hoc Cyrus et Darius devicto regnaverunl annis triginta fax. Nam ante reunitam monarchiam regnaverunl in Perfide annis fex. Inde aliis fex Perfico regno refignalo Cambyfi filio fexennale bellum Tamyri, reginae Scytharum, inlulerunl fexto anno a Babyloniis evocati atque Ball 26 Affäre inlerfecto reunitam monarchiam in Perfas translulerunt.
Totidem annis in bipertita monarcliia regnatum efl apud Babylonios. Primus Pliul Belochus: annis quadraginla octo. Pbui Affar: viginti quinque. Salnian Affar: decem et feptem. Sennacherib: feptem. Affar Adon: decem. Merodach: duo et quinquaginla. Ben Merodach: unum et viginti. Nabugdonofor primus: so triginta quinque. Nabugdonofor magnus: quinque et quadraginla. Amiiinus Evilmerodach : .xxx. Filius huius primus Reg Affar: tribus. Secundus Lab Affar Dach: fex. Tertius Ball Affar: quinque.
[Fol. LXXXVI] Balt Affäre inlerfecto regnaverunl finiul Cyrus et Darius annis duobus: inde folus Cyrus duobus et viginti. Filius Darii prifcus Arlaxerxes 35 An'uerus: annis viginti: ultione interea fumpta de faclione Tamarica, quae per dolum patruum tradiderat Tamyrae. Huius duo filii Cyrus Artabanes et Darius longimanus feptem menfibus pro imperio dimicarunl et feplimo menfe Longi- mano vicloria ceffil, regnavilque annis feptem et triginta. Eius filius Darius Notlios: annis decem et novem. Magnus Arlaxerxes Darius Meneon: annis «o quinquaginla quinque. Arlaxerxes Ochus: fex et viginti. Noftra aelate Arfes: annis quattuor. Darius ultimus: fex. Magnus Alexander, qui tranftulil imperium in Graecos: annis duodecim. Seleucus Nicanor, qui nunc agil trigefimum annum, fucceffit loti .Afiae ac Syriae.
Finis. 45
Supputatio aunorum uiundi. 1541. 1545. 19
Philonis Breviarium de temporilus.
[Fol. XCVl] Ab Adam ufque ad diluvium fluxerunt anni inille fcxceiiti quiii-
quaginta fex. A diluvio ad Abraliam: duo et nonaginta fupra ducentos. Ab
Abraham ad Moyfem: quinque et viginti et quadringenti. A M(^fe ad exitum
de Acftypto et Jnchoatum templum ligneum: anni ocloginta. Ab eo ad inchoatum
5 lapidcum anno quarto regni Salomonis et executioni mandatiim decretum David de fuccelToribus regni anni coUiguntur octoginta et quadringenti.
[Fol. XCVII] Si quidem orta lite inter filios David, quos ex Berfabee genuerat, quis regno procederet, David edicto ftatuit a iunioribus inchoari, et ut alteri l'uccederet, ubi pofteritas naturalis deficeret. Itaque a Salomone minimo coeptum
10 eft et a Natan illi natu proximiore filio dicto Ahiafar et Mathat et pofteris eins Ahiafarim atque Mathatbyn: id eft ut omnes dicerentur et effent fratres principis et donati tempore ad fuccedendum. Hinc ufque ad lofaphat et Ochoziam pofteritas Nathan femper dicta eft Ahiafarim, nam quos occidit loran pofteros Nathan, quos pater in tribu luda praeter decretum honoraverat, fihi lofaphat fratres
15 loran dicti funt. Similiter infantes eorum, quos loran liberos quidem, fed reditu vacuos in tribu luda reliqueral, dicti funt fratres et filii Ochoziae, cum tamen Ochozias unicus folus ex loran et Salomone fuperftes eilet, quo peremplo omnem flirpeni regiam Ahiafarim Athalia conata eft delere, nifi Providentia lofabet, fororis Ochoziae, ex Ahiafarim falvatus fuiffet minimus ex Ahiafarim infans Elyh, qui
2« et Eliakin. Nam fynonyma funt Syris et Aegyptiis Elyh, Eliakin, loakin. Gogno- minatus autem infans Elyh fuit loas primus ex domo David et pofteritate Nathan, pro quo myzmor a dextro et laevo choro decantatus fuit, qui a .Ixx. fenioribus feptuagefimus quartus pofilus eft, et fub loiada inl'titutus, ne difperderet deus funditus domum David, ubi finierat proles Salomonis. Ab ifto loas atque deinceps
25 in rememorationem reges femper binomii et trinomii fuerunt. Nam ifle primus diclus Elyh, loas, Simeon. [Fol. 97''] Itern Her, ManalTes, Ezechias, lefus et eiufcemodi. Itaque a quarto anno Salomonis ufque ad fmem pofteritatis eius et primum fuccefforem Ahiafarim, cognomine loas, fupputantur anni octo et triginta fupra centum. A loas vero ufque ad fpontaneam tranfmigrationem loakin anni
30 funt .ccxci. connuineratis decem annis, quibus regnavit Anion captivo patre Her,
qui et IVIanaffes. Porro a tranfmigratione ad defolationem anni funt undecim.
[Fol. XCIX] Et a defolatione ad carceres loakin funt anni .xx. et ab eius
tranfmigratione .xxxi. Sex annis fequentibus tunc editus mizmor octogefimus
feptimus, in üne autem feptimi anni Evil merodac eductum loakin de carcere
35 in honore habuit eumque populus Heri cognominavit, quod lucerna David, quae timebatur extincta, illuxerit, et mizmor octogefimus octavus editus eft ad gratiarum actionom atque confervationem gentis et celercm miffionem Meffiae. Mox liberalo Heri datus eil a deo filius Mefezebel cognomento Salalhiel, qui anno decimofeptimo ante folutionem captivitatis Barachiam, qui anno .xvii. foluta caplivitate dux populi
40 fuit et ab eo ducatu dictus Zorobabel anno a tranfmigratione octogefimo primo et a defolatione feptuagefimo. Praefuerunt autem populo duces ex domo David et facerdotes ex Levi feorfum ufque ad tempora Afmonai, et de liis feptuagiuta feniores fic in fcriptis reliquerunt: lefus filius lofedech magnus pontifex cum Barachia Zorobabele, filio Mefezebelis, filii Neri, ipfe eft loakin anno primo Cyri
20 Supputatio annorum iiinndi. ir>41. 1545.
venit Hierofolymam, qui fecundo anno, dum iacerenl fundamenla proplietantibus Agai et Zacharia, ob mortem Darii Iftalpis impeditum eft opus nee adiri potuit (lyrus, qui hello Tamirico erat impeditus. Succeffit inteifecto Cyro Affuerus pril'cus, Aitaxerxes, qui [Fol. 99''] bellum parabat contra Arthaxat, factionis Tainiricae fautorem, qui et ad defectionem compulerat Affyrios Medofque ac Perfas, s et ACfuerus intra Babyloniam fefe continebat. Ad eum lefus pontifex, quia duces Syriae contra Ilebraoos fcripferant, le conlulit, rejicto in pontificatu anno .xii. Affueri filio loakin, qui et Elyli. Ergo quia eo anno erat Affuerus occupatus hello, non eft auditus lefus. Victor cum fequente anno miffum a fe Holofernem a ludaeis trimcatum audiffet, edicto publico vetuit templum erigi. Succefferunt lo. duo fiiii eins, qui de imperio contendentes: Dario Longimanno, ([ui votum relaxandi edictum patris emiferat, .vii. menfe victoria ceffit. Anno eins prinio reverfus lefus hortantibus iifdem prophetis aedificare templum annixus est. Geffit ergo lefus pontificatum primum ufque ad .xii. annum Affueri prifci: annis fex et .XXX. loakin filius in eius abfentia: annis .viii. Is et ludith gefla confcripfit is et anniverfariam liberationis memoriam quotannis agendam inftituit. Idem lefus reverfus profecutus eft pontificatum annis .xx. ufque ad vigefimum annum Longimanni: natus annos .xxx. et centum. Et fuceffit loakin, item fecundo pontifex: annis .xlviii. ufque ad .xii. annum magni Artaxerxis Affueri, qui gefla Hefter fcripfit et memoriam Phurim inftituit: hortante illum per litteras Mar- 20 docheo, qui decem et octo annis aetatem Ifaach fuperavit. Tertius pontifex fuceffit Eliafib: annis uno et .xx. ufque ad .xxxii'i. magni Artaxerxis. Hie primus pofuit Hierofolymis portam gregis. Quartus pontifex loada geffit pontificatum annis .xxiiii. et totidem loatham ufque ad finem Ochi Artaxerxis. Ultimus fub Perfis fuit fextus pontifex laddua annis .x. Princeps vero ex domo Nathan Primus as Simeon, qui et loas. Rurfus Levi, qui et Amafias: item lefus, qui et Ezechias. [Fol. C] Her quoque, qui et Manafl'es. Hi ante captivitateiii. Porro in captivitatis folutione Zorobabel primus praefuit annis octo et quinquaginta. Refa MyfcioUam: fex et .Ix. loanna Ben Refa: tribus et quinquaginta. ludas primus, cognoniine Hyrcanus: .xiiii. Ab Alexandro vero ad Afmonaym pontifices ufque 30 ad ludam : Onias prifcus: annis .xxvii. Simon primus: .xiii. Eleazarus Antiochi theos inimicus: .xx. Manaffes Seleuco Gaiiinico amicus: .xxvii. Simon iuftus, honoratus a magno Antiocho: .xxviii. Onias, huius filius, a Seleuco fpoliatus templo: .xxxix. Hunc fequitur ludas Afmonai. Duces vero ex domo David ufque ad dictum ludam fuere: lofephus primus: annis feptem. Abner Semei: .xi. 35 Elyh Matathias: .xii. Afar Maat .ix. Nagid Artaxat: decem. Agai Kelly: .viii. Maflot Naum: .vii. Arnos Scyrach: .xiiii. Matathias Siloa: decem. lofephus iunior Arfes, honoratus aPtolemae^: .ix. laneus fecundus Hyrcanus praefuit annis fex et decem.
[Fol. 100''] Mox fecuti Afmonai fimul cum pontificatu etiani ducatum a domo 40 David fubripuerunt, unde orta inimicitia et (inuiltas: ludas Afmonai correptis armis contra Antiochum illuftrem et filium eius Eupatorem atque Demetrium praefuit annis .v. lonathas eius frater: .xix. Simon, ab Antiocho Sidete im- munitate donatus, praefuit annis .viii. loannes Hircanus prifcus ex Afmonaim: annis .xxvi. Ariftobolus: uno. lanneus Alexander: .xxvii. Eius uxor Alexan- 45 dra: .ix. Ultimus Hircanus: .xxxiiii. qui captus a Parthis relicta uxore ac filia
Supputatio annoruin mundi. 1541. 1545. 21
et eius fratre Arifloliolo. Mox Heiodes iubente feiiatu Romano iiivilis llcljiaeis regnuni tyrannicum iniit, fiinipta (ibi uxoie filia Hyrcani, capti a Parlhis, et declarato filio eiiifdcm [Fol. Cl] Ilircani Ariflolo pontifice, ut ludaeorum animos ad fe incliiiaret. Siillulit aiitem ex filia Hircani libi uxore Hlios duos. Secl cum
5 anno vigcfimo l'exlo tyrannici regni fui HtTodes reverfum focerum Hircaimm ad- verterel, more prifco regis l'alulaii ab Hebraeis illura libi focerum focrumque atque filiain libi uxorum et duos ex ea fufceptos liberos et Ariltoboluiu iiiter- emit bieniiioquc poft Hebraoos multis calainitatibus afflixit. Anno vero Irigelimo principatus fui tyrannici zanedrini ex ilomo David deJevil et Annaleum qucndam
10 atque zanedrim ex Profelitis fuffecit, qui nimiuni in lege videbantur eruditi. Tum et Salomen fororem fiiam et virum eius de liibu Inda, Itemque piopriuin (ilium, quem ex uxore einfdem tribus fufceperat, interfecit, quod dicerelur iam in lege promiffiis Ciiriltus natus. Feffi tandem Hebraei ultro ipfi ac eius pofterls regnum obtulcrunt, iuranles in fide ipfius ac pofterorum fefe permanfuros.
15 Regnavit liic primus Herodes Afcalonita lyraniiico priiicipatu annis triginta uno et legilimo fex. Et lilius eius Archelaus annis novem. Herodes autem tetrarcha annis viginli quatluor, cuius vigelimo primo anno legatus a nollris ludaeis ab Alexandfia miffus adolefcens eram. Sequutus eft hunc Agrippa prifcus: annis fepteni. Agrippa iunior: annis feptem et viginti, et Aprippinus, qui et Agrippa
20 ultimus: annis triginta, ufque ad hunc ultimum annum aetatis meae decrepilae.
[Fol.CX] Expiicit Breviarium temporum Phylonis, eruditiffimi hiftorici Hebraei,
([ui afferil in hiftoriis fuis omnia tempora ciuadrafTe ad veros annales quatuor
monarchiarum, qui foli et emendatilürai liabentur, quos fuli vel maxime primi
retulerunt ex Chaldaeis Berofus pro monarchia Affyriorum et MetaRhenes, Perfa
25 hiftoricus, in annalium indiciis. Pari forma ait ex Graecis eos folos fc per- fequutum, (]ui annales Graecorum fecuti funt feptuaginta feniores interpretes ufque ad Ptolemaeurn et Afmonaim, inde Romanos, qui tempora fua diligentifüme confervaverunt.
tf^^.mi
[BL Ä "]
%S. 90, 4
a. iJciti 3, 8
(ELIA Propheta:)*!^
Sex niilibus aiuioriim stabit Miiiidn.s. Duobus milibus iuane. Duobus milibus Lex. Duobus milibus Messiali.*)
Ist! sunt Sex dies hebdomadae coram Deo, Septimus dies Sabbatum aeternum est.
Psalm. 90. Et 2. Pet. 2.:
'Mille auni sicut dies uuus.'
[S3l. Aij^ ^//"l aiARTINVS LVTHERVS.
ANC SVPPVTATIONEM ANnorum ad meum uuius (et solius) usum paraveram, non ut esset Chronicon vel Historicon, Sed ut ob oculos positaiu haberem veluti tabulara ad inspicieuda tempora et annos Historiarum, in sacris literis traditarum, siquaudo recolere vellem, quot annis Patriarchae, ludices, Reges, Duces vixisseut vel reguassent, aut <]uanto intervallo temporis sibi successisseiit.** Ideo non est, ut multis verbis vel commendeni vel extenuem. Non enim spectavi, quid vel quantum utilitatis alijs afferret, presertim cum tot extent Chronica seu Historiae et quotidie multi-
li: * Dictum eorum, quI dicebantur de Domo ELIAE Prvphetae, Burgensis parle prima, distincl. 3. cap. 4. Scruthüj.^) ** W)]a^.
I lt. U: 1) Sicfe Sortcmctfuiig uiib bic iöotrebc fehlen in bcii fjanbid^tiften, bic ficibc ctft auf ©. 28 Icginncn.
a) 9'M'^etei über biefcn au^ bcm Salmub ftomiticnbcn ©prud) imb übet bic CiicFIe, ou§ bct Saifjtx iljn entlehnt, (. iit bct ©inlcilung ©.11 imb ?tiiin. 1.
Suppulatio annorum munili. 15J1. 1515. 23
plicentiir.") Ego coiitentus siiiii co tVuftu, i|ueii) (ex ista Supputatione) iiiter snppiitandmn peivepi. Uli, qui vulgatam volueniiit, tibi eius videndae c'opia roguutilnis a me facta est, Vel qui Icctnri siiut, vidcriut, au operae prc'tiuui fac'turi sint legeudo. Mea sane uihil rcfert, sive pereat, sive uianeat, Sed nee multuni cuio, sive alijs satisfaciat, sive minus.* Sane Chronicon Charionis Philippicuni '') priiuuin est et Optimum cxcmi)lum supputationis, in (juo puiclieniniG totus anuorum cursus in sex milieuarios distributus est, id quod et ego secutus sum. (Tantum uno loco differentia est, scilicet in annis Oniae ])ontific'is et lannei secundi Ducis, Ubi mihi videntur .18. anni ab- nndare in Piiilone et losepho*^^), Alioqui Ciiarion in summa aunorum vix duobus auuis a me differt.'') Sed mihi suspitio inter supputandum orta est ista, scilicet, Quod cum omues supputautes omiserint .xx. annos in loram, rege Inda, sub Elia et Eliseo"), |58I. Alj*"] Post ubi in summa annorum (quam alicubi signatam invenerunt) eos deesse cemerent, in istum locum
li: *9lbfat
») ©inige bct luidjtigftcu fiiib: Ä'crnet StotetDint, Fasciculus temporum, um 1495; ^artmotm Sc^ebft, Chronicou muudi, 1493; 3ot). 9JQUcIetuS, Chronici commentarii, 151f5; ©cb. gtoiirf, Pl)totiicn, 1531. [für Weitete ligt. SBcgele, ®e[d)id^tc bei beutfc^en $iftoriogrnpl)ic feit bcm 3liitttoten be^ .f-iumaiüomu^, 3Jiiiii(i)eii unb Seipjig 1885, ©. 30ff.; 3J!ente = ®tiirfett, ®ie ®efii)id)tf(^ieibuitg bet Stefonnntion unb (Segenteiotmation, Seipjig 1912; SBeHer, Keiiert. typograpti. JJr. 542, 703, ,891; I. ©uppt.: 5ir. 119. >•) @. batüber bie (Einleitung.
<:) 'Diadj 1. SJioff. 2, 70 unb 3, 1 beginnt bie .»jettidjoft beä '^xihai SJinccabncul im 14ü. Satjr beä griec^iidjen Üieid)!, b. ^. nadj bem SicgiernngÄantritt Jltejanbcrs bei Stoßen. W\i Snbol etliii^t nad) ^t)ilo (©. 9) bai §ouo EoBib*. jEic 3eit bet jübifc^en Duces unb §of)cnptieftci mügte aljo Qud) Bon Sltejonbet an bis auf if)n 146 3q1)ic betragen. S;ie 3^'' bet Duces etgibt aber bei $^ilo 164 3af)ve Ofepl) I. 7, «bnet ©emei II, (jti Wai. 12, «|nr "lllaat. 9, 9Iogib 10, 9lgai 8, ORaälot 7, ^tmos 14, ITJatatbiai ©itoa 10, Sofepf) II. 60, 3;aneu§ §>)"'>""» 1''). i>'<: 3cit ber .Jioljenpriefter 154 ^a\)Xt (Onias I. 27, ©imon !. 13, (flcajatuä 20, Sknafjcl 27, ©imon ber ©cred)te 28, Dniaä II. 39); an bie 3cit ber erfteren benft ^ut^et Ijier bei ben übet: jd^iefecnben 18 3Ql)ten. 6i Iü§t unten in bet 1. SluÄgabe (f. S8l. R2a u. •") bie ©djiuieiigfeit unauägeglid)en unb madjt nui einen .£)atmoniftetungiBorfd)Iag; in bet 2. 9luigobe Jet;t er nutet bem ©inftufe bei Otljmpiabentcdjunng Suba^ Siaccütmcui unb bementfpredjcnb aucf) 9liifiod)n» @pipf)anei (1. Diatt. 1, 11 Bgl. mit 2, 70 unb o, 1) auf 18 3al)re früher an, lä§t nbcr budj ba= neben bie iHcgicrungSjeiten ber jübifdjeu aBilrbcnträget n>ie in ber 1. ^(uagnbe beftcfjcn, bamit „bie 3a')« ber 3af)rlBDd)en unangetaftet bleiben", toic er in ber (Einleitung ber 2. 5luägabe fagt. '') darüber, bo^ Sutf)er t)ier irrtümlich urteilt, f. bie Einleitung. ") 2. (^Ijron. 22, 2 ftel)t, bo§ 9lt)05ja 42 3al)re nlt jur yiegicrung getommen fei (anberi: 2. fiün. 8, 26); 2. flön. 8, 17, baft Sornm, fein SBater, 32 ^a[)xt alt jut Siegietung getommen, 8 Sa^te tegtett Ijabe, fo bafe et alfo erft 40 3af)« o't getoorben isäve, ol» fein ©o^n fcbon 42 ^a[)xt nlt loat. 3;iefc ©(^tüicrigfett löfen bie älteren ©upputanten fo, bafe fie fngcn, 3oram tjobe in Sünl)rl)eit 28 'jsa^xt regiert, aber um feiner 2?06l)cit luillen feien 20 Saijre Beridjtoiegen. Sutljet banbelt batübet foh)ol)l au ber bctreffenben ©teile, mie auct; ausfül)rlic^ im9lnl)ang; f. unten 331. 0 2» unb Bb4»ff.
i
24 Supputatio aniioruni mundi. 1511. 1545.
fortas.sis sartieiido iiiscruerunt)*"), Nam** Eusebij Chronicon, .siiinpfiini ex .Ixx. intcrprotibus, qui Genesi .5. (ut HieroLiiymus in questLionibiis Ebraicis refert) sempcr ducento.s pro centum transtulerunt (fortasse nomine singulari Meath pro nomine plurali Meoth accepto)''), invexit in omnes Clironicas ante nostrara aetatem istum errorem***, ut abundent in uumeris annorum niille ducentis qiiadra2;inta novem annis, Denique sextum Miilenariinn, (jueni scxtam aotatem vorant, egressi, de septimo Millenario, quem .septimam vocaiit, iam dictos annos numerant.'^) ( Verum de hi.s Omnibus sentiat ut iiidicet unus-
quisquo, quüd libuerit.)°
J3: * Unum ausus sum in Hisioria loram, regis luda suh Elia et Eliseu, in ipia .ix annua
plus numeravi, quam habearit omnes atij Chronici. Ilaec mea esl.o culpa, vel atiidium,
ratio reddeiur suo loeoß) ** ÜJlit [Bl.Äij''] Nam Eusebij . . . neuer %b\a^
*** + (reliquos omitio) ° Verum, de Eusebio minor est querela, qui fuit vere (ut Hiero-
ni/mus scribit)'^) vir admirabilis et diliijeniissimus, de alijs omnibus Uisloricis querimur,
et ip.ii inier sese querunlur, destitui ae exacta annorum Supputatione.
Quare Ulis posthabitis hoc opere hanc Supjmtaiionem ex scripturis sanclis potissimum
colligere volui, quihus certe et fideliter niti possumus et debemus.
Scriplurae auiem sie habent, ut sequitur.
PARTES SVPPVTATIONIS
annortim a condito Mundo. l.SioJE.'., 3.6.9.12.15. ,.,,, , n-; • /-' • jr
18. Sl.iS. 28- 7,11 i6ob ad Vuuvium. Genesis .5.
l.OTojcu.lO.ia.H.ie. 367 ad Vocationem Abrahae, (Jenes .11. et .12.
18. 20. 22.24.26; 12,4 , t, . Vi •
2.'Dlpfci2 40 001.3,17 ^^^ "'' Exitum de Aegypto, Exodi .12. Oal. 3.
1. Süll, e, 1 4S0 ad Templum Salomonis ..?. Begum .6.
a) SSielleid^t Ijot iBuH)er biejei ©rfa^berfofircn bei feinen SSetcdjniingeii mit bcftinuiit, locnii et nnfang-ä bei 3oram bon 3ubo 20 3at)tc unb bei Soiaptiat, locnii et il)u ftalt „linito" (|. b. Söntiante aug bet ^anbf^tift I) nad)t)ct „in principio anni .4." Slljabg (c^t (931. 0''), nod) 1 3al)t, im ganjcn alfo 21 Sfaljtc ^injufüflt, nad)i)tx bie oben ettoäljnten 18 3al)te (©. 23) unb bie 3 ^al-jxe bei ben Sa^ttood^en Daniela (f. b. ©inlcitung ©. 14) Qusln[jt. *>) Hieronymi Opera, Bas. 1536, Tom. III, pag. 204: „Sciendum, quod usque ad diluvium, ubi in nostris codicibus ducentorum et quod excurrit anuorum genuisse quis dicitur, in Hebraeo habeat centum annos et reliquos, qui sequuntur." Sßgl. 3. S. in bet ©eptuaginto 1. 9JJofe 5,3. 6; beibcmal „xai öiaxoata ert]"; bagegen: 3J. 18 „dvo y.ai L^rjxovia hl] xat exaiöv"; 33.21: „jrä'iE xai eSi'jxoi'za xai exaiöv" ; SB. 28: Jxarov" , olfo gonj h)ed)|clnb. <=) 2ut()et?
Slngabe ift nic^t ganj tid^tig, benn baä @nbe be§ 4. SfJiUenniuniS bei fiiitljct mit bent gleichen 3al)te in @ufebiu§ = ,^ietont)mus' 6f)tDnit, bem 3at)tc 40 nad) ß[)tifti ®ebutt, betglidjen, jcigt bott ba? ^nljt 5238 nac^ ©djöpfiing bet SÖcIt; bie Siffeicnj bettägt alfo 1238 3al)te; unb faft biefelbe S^ifferenj liegt Bor, loenn man nntet §ctbei3ie()nng bet gotlje^nngcn bet (ffjtonit be§ li-ufebiii'3 bns "^a\)x 1540 jugtunbe legt: biejcä jätjlt bie gottfe^ung bet (5i)tonit hti „Eruditi cuiuspiani" aU ba« 67:39., Sut^et Qlä ba-3 5500. nac^ ©d)bpfuitg bet SBclt (»gl. in bet in bet Einleitung ©.2 genannten ?(n^gabc 81.72» u. 169"). iUelleidjt Ijot i.'nti)et bei feinet Slngnbc betfel)entlid) ba-ä 30. 3al)t nac^ ß^tifti (Sebntl (baS SSotit bet laufe 3cfu) ali ba? 6nbc bc§ 4. ÜRiüennium.? getcd)net, lueit et I)infid)tlid) biefeä Setminä gefdjltinnft Ijnt. '') Sgl. 6. 23 9lnm. e. ») ^n bet Sottebc jn feinet 3lusgabe bun ©ufcbiu^' „61)tonicon". ©. oben ©. 2 91nm. 1.
Supputatio ;uuiunim iiiundi. 1541. 1545. 25
/.■)« ad Finem stirpls SalomonU .t. Reijuin .11. el .2. I'ariälpume .'Jo.') i Kliroi' as'i
fBl, Anjo] 291 ad Mlgrantem lechanja, .4. liegum .12. usrjue ad finem.^) 8. ffän. 12,2
11 Zedechiae .4. Reg. 24. 2. Scn.24. in
70 Desolalionis. .2. Paral. ultimo. Esdr. 1. \^T\T^.^''^^
46 ad Initium hebdomadarum anno .2. Dartj. Joh. 2. 3o^. 2, 20
483 seu .69. hebdomadae ad occimm et resurgentem Chrislum. Daiüclk .9. Dan. 9,25
7. anni ulümae hebdoviadis, in qua pactum firmalum et lex ubrugala in mediu eiu».
Danielis nono. Dan. 9, 27
Anni Christi sequentes jiatent per se.
ALITER ET HOC MODO: 1656 ad diluvium. Geneeis .ü. l.'Kolc 5, 3ff.
292 ad natum Abraham. Genesis .11. 1. 9JIoic II, loft-
425 ad natum Moaen.^)
80 ad e.iitum de Aegyplo. 3. aJlo|c7, 7
4S0 ad templum Salomonix. l.S(öii.6,l
158 ad regem Joas et finevi stir^ns Salomonis, l.fföu. 11, 42
291 ad migrantem lechanja. 2. Stön.l2, 2
11 anni Zedechiae ad desolationem. 2. ffön.24,18
70 anni Dcsolationia usque ad Cgrum. , Iiait, 9, 2
46 ad secundum anmim Darij, id est initiuvi hebdomadarum. Soll. 2, 20
483 anni seu .i!9. hebdomadae ad occisum Christum. San. 9, 25
7 anni ultimae hebdomadis. S)an. 9,27
DE partibus omnibus supputationis nulla est omnino mihi dubilatio.^) Quare et de summa non po- [Bl. Aiij''] lest esse qttaestio, cxcepta una parte, quae est a finita desolationc usque ad initium hebdomadarum, seu a Cyro usque ad .2. annuvi Darij, de qua paucula dicam, quae me movent.")
lohan .2. Dicunt ludaei ad Chrislum: '.46. atinis est Templum hoc aedificatum , %t^. 2,'iO el tu in tribus diebus excilabia illudV Quo verbo satis cerlum fit, plures quam .46. annos /luxisse inter Darij et Cyri pirimum annum et templum perfeclum. Sam ex Esre .7. 6|m 6, 15 darum fit, Templum esse completum non anno secundo Darij seu .46. a Cyro, quando exivit verbum Dei per Hagyaeum et Zachariam ad initiuvi hebdomadarum, sed anno Darij .6. Ita superant quatuor anni ultra istos .46. annos dictos et sitnt pleni .50. anni
») J^n 8iitf)Ct bcn Icmpelboii „in iiiitio anni cinarti" aiife^t (331. N3''), jo finb Don ©alomo iiod) 37 Diegicrmigsjafire jii tec^neit; baju tommen öicljabeam mit 17, Slbiam mit 3, 9l[o mit 41, Sofa^Qt mit 25 (1. Ron. 14, 21; 15, 2. 10; 22, 42), boim 3oram mit 28 (|. oben ©. 23 Sliim. e), 9ll)afia mit 1 uiib 3ttf)ntja mit (! 3af)tcn (2. Jtön. 8, 26; 2. ßf)roii. 23, 1), jiu jonimcn: 158 3af)rc. i') Son« 40, ^Imajja 29, «Ifarja 52, Sotfjam 16, 9lt)a>3 16, ^Mia 29,
3J!onQJ|c 55, 9lmon 2, gofia 31, ^ojatim 11 (2. fiöii. 12, 2; 14, 2; 15, 2. dS; 16, 2; 18, 2; 21, 1. 19; 22, 1; 23,36), bajit ba« lOjfitjtigc Siitctrcgniim (S91. OSb), jufammen: 291 3al)te; SfDoliag unb SoJQdjim (3cd)Qnja) mit je 3 konnten (2. flön. 23, 31 ; 24, 8) finb auägcfatten. 0) A vocatione Abrahac ad exitum de Aegypto: 430 3af)te (2. OTofe 12, 40; f. unten »I. L21'); baju imd) 1. aJJofe 12,4 (jinjugejöfiU 75 3af)rc nnb nac^ 2. Wofe 7, 7 80 3af)rc abgezogen. '') Ji'utljet fann bns nuv im gaitjeu meinen, übet et t)at j. 33. feine nnfid^cvc
21njet;ung be» 3ubaä Siaccobaen^ (f. oben ©.23 9lnm. c unb nuten 351. R2af.) beigeffen. <')- 2ie fotgenbe Untetfudjnng bient mit bnjn , bie 9iicf)tigfeit bet Jlngnbc 3oI). 2, 20 ,}u tec^t; fettigen; bie ©cinmtbctedjuuug ftjitb babutd) nid)t bciüf)tt. S2utl)ct ift ju feinem 33ebenfcn >uot)t junfidjft öctnnlafit luotben butd) bie Eingabe bei ßntion (93(. 47''), bet et bisfjet gefolgt tuat (bgl. SBl. Q*" unten!, ba% „bon bem aubciu iai Gt|ii bis ouff bQ§ .6. iat Songinrnni, bniinn bet tcmpel bolenbet Watbt", getabe bie Qol). 2, 20 genannten 46 Sollte feien.
26 Supputatio annoriun muiuli. 1541. 1545.
a Cyru itsque ad Templum coinplelum , ijuae res sola facti quaeslionem j>rupler Mus .4. annos, aliojui sunt satva et certa omiüa. Ilanc quaeslionem 2>arit incertitudo anuurum reguni l'ersai-ion. Aam Uistorici variant, non sulum in annis C'i/ri, sed et Darij et aliorum.
Dabo (sliillus) meas de his .4. annis imaginationes In publicum, consulat et iudicet, rjui vulet vcl polest, meliora. Daniel „i. et .6. Darium Medum et Cyrum l'ersam seorsim regnare facit, dum dicit, Darium SIedum successisse Baltassari in regnum Caldeorum, 3aii. 6,29 et Cyrum non addit. Item dum dicit: ' Daniel prospere egit in regno Darij et in regno Cyri Persae', non quod ideo falsum sit , qiiod Oyrus cum Dario simul regnavit, ut est moris scripturae, ubi filij cum patribus regnare leguntur, sed quod disfinguendum sit regnum Cyri cum Dario a regno Cyri solius. Quod ideo dico, quia mild necessarium 2. (Süvoii. 36, 22 j^g^ i^^g videtur, primum annum Cyri (.2. Paral. ultimo et Esre .1.) intelligere annum primum Cyri solius et post Da-- [Bl. AiHj"] rium regnantis. Sic absorbenlur duo anni de istis .4. annis superantibus. Et manent tantum duo anni in questione, quos ita vellem absorbere.
Ut sunt magnorum regnorum et 2>otentatuuin, praeaertim novorum, tarda molimina et impeditissiina , antequam confirmentur, potuit fieri , ut edictum, Cyri vi.c in fine prinvi sui anni sit editum, ut sie unus annus in eo consumptus sit. Post necesse videtur etiam annum unum ad viinus tribuere piarasceue ludaeorum, quo sese p>ost edictum datum pararent ad reditum, multo magis ad possessionem capiendam in Jerusalem, Ut si m fine secundi anni vel in tertio anno Cyri coeperuni aedificare, satis viultum foeliciter 3olj. 2, 20 festinaium esse possis dicere. Sic absorbentur reliqui duo anni. Et stabil textus lohan .2., .46. annis esse templum aedificatum. Senlio sane, quid hie etiam ego ipse possim con- tradicere, sed parum me movet.
Duos aulem annos Darij 3Iedi 2'ossunt (qui volenl) includere inlra ,70. annos desolationis, sed ego malo eos numerare post .70. annos. Nävi occiso Baitassare et regno eins ad Darium Medum translato , iam re ipsa fuerunl ludaei liberati et praedicüones leremiae impletae. Quare istis duobus annis laboratum et actum est de 2^op>ulo ludaeorum, iam ubique liberato, etiam remittendo in terram suam, in qua re Daniel cum suis slrenue laboraverunt.
Quibus aulem isla non placent, dent meliora, Vel ut rigidissivie omnia exigant, dicemus, parum esse, si Iota supputatio cerla sit et tantum in .2. vel .4. annis quaestio haereat. Si enim ad finem mundi omnia rede quadrent praeter duos vel .4. annos, non multum periclitalur fides [Bl. Aiiij''] et Ecclesia, j'otcrlmus tuta conscientia .4. annos in tanta re, id est totius mundi cursu, ignorare.
IJuc solum volo admonere cum, qui admonere ae patitur, Me fixum et pertinacem Stare in ea aententia. Esse scilicel Inilium hebdomadarum nullo alio loco, quam secundo anno Darij longimani ponendum, Ut frustra se agere sciat, qui mecuvi super hac re disputare vel conteiulere paralus est, Denique pro me solo (ut dixi) haue su2)2>utationem paravi, aequissime ferre paralus, si alius aliam 2"'o seipao vel 2>ro alijs elaboraverit. Ego solia Scripturis sanctis nitor.
Unde et Philonem, quanquam valde invitus, cogor reijcere, intra hebdomadaa Danielia alicubi auperantem ,18. annis.'') Et mihi parva ratio habetur, ubi Alexander, Antiochus, E2)iphane8, Maccabaeus etc. ponantur, quanquam cos 2>ono , sed non valde anxius , sito in loco an secus, cum mihi iitterim anni hebdomadarum salvi et certissimi currant.
») ®. oben ©. 23 9ltim. u.
Supputatio anuorum uiuudi. 1541. 1545. 27
»Sic et Meiaatheni cogor dinseiitire in .xij. ajmis.") Kam si Melaathenlt supputatio et uumeri refftun Astijriorum stent, fiet neceasario, vi Sanherib venerit ad Jerusalem ,2, anno Kzechiae^ quod est inipossibile . Kam sexto anno Ezechiae iransfert Halvian Astar totum Israel in Assyriam .4. Kegum .17. El devmm anno .14. Ezechiae uenJJ J. Äöii. 18, lo Saitherib ad lerusalem .4. Reg. 18. Uaec causa me movit, ut Sistoricos non quidem in 2. 9ört. I8,18 totum contemptos haberem, Sed sacram »cripturam Ulis praeferrevi. Utor Ulis ila, ut non cogar scripturis coniradicere. Quia credo in scripluris deum veracem luqui, In historijs homines optimos suavi, quam poluerunt , diligentiam et fidem (sed ut homines) praestare, aut »altem transcriptoret eorum potuisse errare.
») Snä bch)c:£flcHigt üuii)n iit jct)r einfodjcr aBcifi: , iiibem et bic iKcgicruiigajcil a)iero= bad)?, bic ÜJJetafl^enc^ auf 52 ^a\)xe angibt, iini 12 3al)ve fiitjt; j. bic faetreffcnbc 3ioiib: iemcrtuiig ani bet 2. 3Iii5gnl)c ju 231. I'''. ÄWgcit ÜJictaft^ciico f. oben ©. i).
28
MILLENARIUS PRIMUS.
[5ÖI. Aiij*] [Bl. B"] [S8I. 2«J [S8I. 1^1
301). 8, 53
fpi. 16, 10; 49.16; «6,13; 116, .1
1. 'DiolC 5, 4
A CONDITO MVNDO ET EXILIO DE Paradiso, A peccato et morte et Satauae regno. 1)
(Eodem aniio primo)
Mortuuscnlmtuncfuit Adam, dum sensit ludi- ciuni mortis. Nam mors sine sensu non est mors, sed somnus, lohan. 8.: 'Non (justahit mortem etc." Sic multi moriuntur subito terrore, et maior pars moerore tabeseit. Sicpassim fateltirDavid sesc c.x inferno inferiore lihcratum, id est ex morte vere aeterno, quam <ju- stavit.
(Filiae non mmierautur, cum tarnen pateatS) Ca- iu habuisse uxorein, Et textus'' dicit: 'Geiuiit filios et filias'.)
promittitur Gratia con- tra peccatum, Vita con- tra mortem, Spiritus sanctus contra Satanam, per semen Mulieris.
Qua promissione Adam et Heva, per fi- dem 2) ex morte vivifi- X cati, generant Cain et ~Habel3), Et iucipit4) Ecclesia Dei propagari, Sed mox Cain Apostata constituitEcclesiamDia- boli.
X
1 .SKolc 3, Ih
S3I. Aüj** [i>\ i''], boi 4.-0. Stfl^idc'^nt "Q'i) ber 6d^bpfung umfaffcnb, ift leer.
[SI. Aiiij»] [Bl. Bij«]
[IBI. 2 »J
i.anofc4, 3ff.
Circa haec forte tempo- ra offerunt Cain et Ha- bel6),OcciditurHabel7), praevaletque in hoc se- culoS) Ecclesia Cainica, Sed significatur 9), Eccle- sia m Dei vi vere, alia sive
B: "I'r
1 u. II: J) 'üUt biejet Übetjc^tift icginncn bcibt ^onbjc^viftEn.
I: 2) per fideni fc^It 3) Abel 4) Et iiicipit . . . Diaboli. fc^It 5) pateat Cain . . . filias.] Cain uxorein babuisse satis patet. G) Uabel] Abel Et 7) Abel 8) + Satan et 0) significatur . . . promissi.] incipit vita eterna in Abel mortuo, Qui est exempluin primum seminis promissi,
II: 1) Et textus . . . filias. fc^tt
MILLENäRIUS PRIMUS.
29
in. 2b]
[SSI. Aiüj»] [Bl. Bij'J
aeterna vita in Habel mortuo, (jui in Deo vi- vit. Priiuiiin exciiipliim Seiuinis promlssi.
Dens bone, Quid ege- riiiit Uli (liio homines soli tot anuis 1), post oc- cisuni Habel et abiec- tum 3) Cain? 4) Luxeruut scilicet lionibiles istos casus et iuitia muudi tarn tristia et infoelicia.
X
Filiae non numeran- tur, cum tarnen pateat Cain hahuissc uxorem, Et tcxtiis dicat: 'gemiit ßlios et filias". Videtnr
'S. ergo Adam post Cain et Abel tnidtos genuis- se alios, antequam oe- cidercfur Abel, A quo- rum consortio et Eccle- aia Cain queritur sese eye/, quod vocat a fa- eie BOMINI eijci. Quos et timuit, ne oc- cideretur ab eis.
X
1. TOolf 5, 4
100
Quid passi sint, licet 2) facileaestimaresiveMor- sus5) serpentis et des- perationis t>) et similium agouum Impetus, Item X exempla pessima Eccle- siae Cainicae^), NamS) credi potest, Cain gene- rasse et Ecclesiam fecis- se 9), antequam nascere-
I: 1) tot annis fe^U 2) licet . . aestiraare] facile cogitari potest 3) abiectum] fiigatum 4) + tot annisV 6) + virulentes 6) et desperationis . . . Item] Lachrymas,
miserias, 7) Caiiiicae ecclesiae 8) Sßon Nam an neuer ^Ibfa^, bev, Dom linfen Sianb ber Seite anfonflenb, übet tcibe ©polten gefc^rtefien ift 9) fecisse Ecclesiam
30
MILLENABIUS PItniUS.
[Bl. liiij"] lai. 3»j
[931. 3 i']
Nullus3)fiiitliomo'' nii- serior priiiio parente, ne- qiie erit. IpseeniiuCon- scientia illa horribili op- pressus, qiiod suo solius peccato efticax causa fiiit perditiouis iu cor- pore et auima oinnium posteriorum° suoruru, id est totiiis generis lui- mani. Hie est homi- cida, primuni siii i|)sins, deiiulo oiuLiiiim filioruiii siioruni, usque in fiiiein rauiidi, id est infinite muititudiiiis animaruni. Quo modo potuit uno momento vivere, talia cogitans? Nisi Deus ipse per Angelos fa- miliariter locutus fuis- set, dicens: Noli de- sperare Adam , Ego resarciam hoc infiuitum raalum et mittam fili- um, qni de tua Carue tibi quoque filius erit. Hie tollet totuni hoc peccatum et salvabit genus filiorura tnorum.
tur Sethl), Denique2) Civitatem coudidit,Poli- tiam speciosam consti- tuens.
Hiuc 4) forte ^' apud gen- tes reliqua mansit fabu- la ex obscura autiqui- tate,quod Satnrnus senex devorat omnes filios siios.
X Seth 5) nascitur anno Adae et Hevae, 130.
X
l.Wolc J,3
S3I. B'' \Bi[j': s'.], bo§ 10.-^18. Saljr^ctjiit nad) ber ©c^bpfung uiiifnffenb, ift im.
]'•: " posterorum
I: 1) >Setli nasceretur 2) Denlque ... constituens.] Cum statim edificarit Ilanocli Civi-
tatem 3) Sie ganjc ©polte Nullus . . . filidrum tuuium. fc^tt 4) S;et ^ttjä^nitt Mine .... filios suos. feljlt 5) Sic '•Ji'otij Selli . . . 130. ftet)t jeljn 3al)tc ju früt) (6ei 120) unb toirb ton Sutfiei: mit llielier nn feine vic^tige Stelle eertoiejcn.
II: 1) Nullus fuit liomo .... filiorum tuorum. fe^It 2) Hinc fürte . . . filios suos. fc^tt
MTI.LFNARIUS PRIMUS.
31
[58L Bij^] [Bl.Büij«]
(»1.4»]
iiloll 8, 9
200
(SSI. Bij"^]
[Bl.BiUi"]
lai. 31']
[SBI. 4lj)
Ctir tarn diu distulermit gencrare ? ") Scilicef, per Adam admoniü de peccafo et Diaholo, tarn diu suh dii^cipUna fne- rimt. Andiverunt et didicerunt omnia, an- tegtium suhirent one- ra Ecciesiac, poliliae, oc- conomiae.
Nos hodie vix egres- si de utero et pilane 'hc- slerni (ut loh ait) prac- awiiinniti omnia et plus quam oi/niiti 2>osse, ideo tarn foclieitcr ri.iinamua.
CC
i.5Jioie4, s6 'Tiuic ceptuiu est invo- cari l)nomeuDOMINJ', Scilicet, quocl EvaugoH- on 2) de seinine mulieris successLiin habuit, forte
1) invocari . . . DOMINI] invocari, praedicari, laudari nonieii Doiuiiii Gen .4. 2) quod
Evangelien . . . cum Setli.] quod tandem ex filiis Ade collecta sit Ecclesia, in qua ipse episcopabatur et docebat de semiue Mulieris futuro etc. obct ni^t aii§ ber (infen Spalte in bie rechte üficxfpringenb, fonbcrn forttoufcnb in ber linJeii Spotte gefd^tieben. ») Sgl. Unfve 3lu5g 9?b. 42, 249, 17 ff.; 261, 19 ff.
Sic lacoh fuit in ta- hcrnacHlis, vir simplcx scilieet siib Eber, et didicit Tlieohgiam, antequam coniugimn susciperet.
X Non est enini duhi- um, quin Patres isti di- Ugentissimc instituerint et docuerint fdios con- tra Diaholum , pccca- tum et pc.ricida huiiis vifae, tum laborcs et pa- tientiam in Ecciesiac, politiae et oceonomiae administratione.
X
X
conversis aliquot eti- aiu de Caioica Ecclesi- a, Epi.scopante ipso Adam cum Setli.
X
32
MILLKNABIUS rRTMUS.
Enosh 1 nascitiir1)anno Seth .105. i* 2
1. <Dio|f 5, 6
SBI. Biij^ u. Biij'' fC" u. C": r.» „.si.], baä 25.-30. 3af)iaet)nt md) ber ©djöpfung umfoffenb, finb leev. Ulm Piibe V)du ßüj'': 800 CCC- -)JJit bem 29. 3n^r= ,^cl)nt beginnt: [m. 4"].
[581. Biiij-]
[Bi. cir]
[581.6»)
X X
X
Kenaiih 1 nascitur 2) an- no Enos .90. »»i
. iUloies, 9
581. Biiij'" u. C» [Cij'' u. C'iiJ'\ e»' ,,.7»], ba§ 34.-39. SSa'^vacl^nt md) bei Srfiöpfung umfoffenb, finb leer. 3)Jit bent 30. Sa'^rjc^ut beginnt: (»(.4''].
[581. C»>] [BI. Cnj"]
[«81. !b]
C cccc X
Malaleel nascitur 3) anno ' Ken an .70.
l.OToieS, U
400
1: I) nasciliir . . . .inj. fe^lt 2; nascitur . . . .90. fe^tt 3) nascitur . . . .Tu. fe^lt
MILLKKAUIUS PRIMUS.
33
X
X
331. Cij* \Ciilj". sa], baS 43. — 45. Sn^viel^nt iiacf) bev Srfjopfiing uinfaffiiib, ift (fcv. ^lit bfiM 4.3. ?inT)vief)nt Geginnt; (»l. r,"].
[581. Cij-J /Bf. Ciiijo]
Xlared nascitiu-li unno ; •• ^^ok m ' Malaleel .6.'i.
S8l. CiiJ» u. Ciij'' [I)" II. n\ 9» 11.9''], baä 49.-54. Sa^r.ieljnt mi) bev Sdjöpfunci iimfoffenb, finb teev. 9tuf SSI. Ciij ■' mi) bein 50. 3aT)r,^e1)nt; .'^00 d. W\i bcm 50. 3al)r,?ei^nt beginnt; [S8l. s*-].
[SSI. Ciiij"] [Bl. Bij"!
(i8I. 10»)
Ista rucna spacia an- normn oportet intrl-
1: 1) nnscitiir . . . .05. fefilt
34
MILLENAmUS PRIMUS!.
l.aHoic5,4.7 III. 13 llilli.
//(// iunqtuun ■plena lii- sforijs mirahilibtis Isto- riini PafriarfJiaruDi. Quar ai cssoit scripta, longo iiiniiis opuf: ini- plcrcnt, quam ninirsmil tota Bihlia, inio rpiam multa Bihlia. Nuni nhi Mose ilicit: ' Geniiif, fili- os et filias', ' sicpiificat eos fiiissn patres farni- lias, Guhcrnatores po- lifiac (t Ecclesiac miscr- rimos et laboriosissi- I mos, ut '/in siib regno [SBl. G»] I I)inholi,qiiO(l stih Adam coepii , cducarr lihcros, regere donios et Bes- }mhlicas et Ecclesias in cidfu Dei et officio verhi sunt coacti. In guihtis rchns a Diaboli. in Cain ica Ecclcsia,qicac nmndus tunc dici po- tuit , innunierahdes
forte* plures, quam uos hodie putimur.
Dcniquc pracvalcn- te tandem Cuinica X Ecclesia seu mundo, friistra Ulis sanctis pa- tribiis rrii itentibus
cliam /llij Bei degene- raverunt et eornipfn Ecclesia DEI coegif Deiim iräsci et diluvio onines perdere.
X
X
pftss? sunt agones et S3l. Ciiij'' [DiJ': lot-], bn§ 58.-60. 3n[)vjel)iit iinrfj bev Scf)öpfuiiC! umfQfjcnb, ift Im: ?(in gnbe bon 581. fülj^': GOO DO.
//?/. Drij"] (»1. 11«]
X |
||
Ix |
||
Henocb nascitur An- no "läred^l52J)
l.äJlolc fi, 18
7! : * orte
1; 1) lleiiucli . . . .ICJ.) ll;iii..ili
MJLLENAIilUS PlilMUS.
35
X
5yt. 1)1' \Di!J''. ii''], bo« 64.- 06. ?inl^v,Kr)iit miifnfffiih, ift (cpv. 64. ;?(nt)V,it'l)iit (n-flimil: ItM. d'«].
lai. 12»]
I
giJit bem
X |
||
f 1 |
X |
Methusalali iia.scitur Anno Henöch .65.1)')
i8l. Dii''-]v^ [DiliJ'-EHj". M^-u,«], bng 70.-87. 3a(n\H-fjiit Sd)öpiim9 iimfaffeub, fiiib Utx. iUitf I>ij'' und) bcm 70. 3a()v,(e{)iit nuf Diiij' iiarf) beut 80. 3a{)v,)e()nt : 800 dccc. W\i beiii 71. beginnt: [«1.7"], mit bem 78. 3n(;vjor)Mt nnf Diij'': [m. !'■], 85. ^at)Vjf()nt, oben nnf E»: [Sl. 8^'].
[SSI. E"] flu Eilj^J
Lamech nascitur An-
I. ffli'ulf 5, '.'l
nad) bev
700 Dcc;
ria{)v,(el)nt
mit bem
X |
|
1 |
X |
C; DCCCG X |
no Methusalali .187. i^)-'
l.l';o(e5,2.1
: 900.°
J: "900 fe^tt
I: li nur .Motl]u.-;ul:ili -' . niiv l.ainicli; f)ift ftelieii bie nuf 2. 3i; folgcnbcn 5*«incrliiii(icn.
II: 1) .Millüisalali . . . .iJü. fcf)lt 2) Uauiccli . . . IST. ioljll
36
.1/ //./. KAM /,* WS VKIMUK
[391. Eij"] I [Bl. Eilij"] j
[»1. 1C»J
[SSI. 8'']
Nota : Adam vivit < fSetli 900* Eiios 0052)1) Kenan 00531 Malaleel 535 lared 470 Henoch 308 Methu8alali253 Lamech 56**
4)2)
Et hiß) vicissini cum Adam totidem annis vixerimt, videntcs, au- dientes, expcrti qiioque illius etsiias teutatioucs. Soll &as ntdjt gute Cfjcologcii, Propljctcn unö Patres^) inacl?en7_ Non disputavenintS) de laua caprina, i^on Ca> lern, gulöcn, Moronis, Sed de serpente, pecca- to, morte, inferuo, i'ur- sus de Sem ine Mulie- ris, lustitia, Vita, Para- diso, Angelis jc.
1 |
|
') |
|
o öS' |
|
Quorum 1) Concioues non in libris, sed in coe- loscu'iptae sunt, unde vo- catur tenipus wn vacuum, Quia uoii lex, nee libri, Sed vivi fuc- runt sorraones per pa- tres in postcros tradi- ti."-''^
X
Magiium tiimenß) fuisse solatium credi par est Adae et Hevae°°, videre fideni Seminis promissi in pnsteritate ista.
X
Mortuo9) vero Adam Henocli singulare fuit solatium reliquis, subla- tus in vitani Seminis vivificantis, post mor- tem Adae peeeautis.
X Adam moritur 930
anno.
j.SOioies,»
.1: "tr.'ulitae ""Jlen.-ie B: *800 **ör>
T: 1) Ser 3t6i(:^nitt: Quorum .... traditi. fel^tt 2) 685 :)) Suevft t)at geftonben: ni'<
i) 143 5) Et hi . . . tentaliones. fc^lt fi) Maguuni tameu . . . pnsteritate isla.] Kt. fuit Adam et Hevae solatium videie fideui .■ieminis in ista posteritate. 7) propljcicii
uub patres fc^tt 8) Nou disputaveruat . . . Angelis ;c'.] Zlicfe rocriioii in n\cbt uoii tilloril, Sed de serpente, peccato, morte, inl'erno, demonihus, de seniine mulieris, iu.stitia, vita, paradiso, Angelis etc. gcvcb Ijabcii '.i) Scv Sttifö^iiitt: Mortuo . . . peecantis. fe^tt
II: i) C8,'). 2) 143. ::) Sic Stbfdjnitle Quorum . . . Maguum . . . Mnrtno in bev Spotte linf?.
») SUgt. Unive 9(u«g. *b. 42, )>rA, 19 ff.
MILLEA'ARIUS PHIMIS.
37
[BLEiüj'J
[531. lö^J
Tut aiiiiiblJ vixit Adam in fide Seininis pro- niissi, ctiam si (iiiotticliu iiioieretur, a .scrpenlu morsuSjNeque-^) Serpeiis quievisse putaiulus est.
[931. Eiij-'l Diices Ecclcsiiac Caiui- [Bl. F"J cac et impioruiu et Ser- isi. 17») 1 pentis, usque ad diluvi- iim:
Cain
HenochlO) Irad > Mavid 11)
l.lliufC4,17ft.
Methusael Lamech
labal, lubal, Tuhal- C'aiu, Naemal2)i)
Muritiir Adam 2) in CliristOjSemineraulieris, defunctus, ReliiHHiens post4) se miindumS) Caiuico regno floreutc 6), Et Semiuis regno infir- X mo 7) in Ecclesia Seth et patiiiüi sequentium.
X
Diices 8) Ecclesiac Semi- nis Christi 9) usque addi- luvium:
< Sctli Enos Kenan Malaleel lared Hanoeli Methusal; Lamccli Nohii
X
1. OTolc S, 1 tl.
1) Tot iiuiiis . . . nioisiis] Adam virtute seniinis pruinissi in fide vixit tut auuis, quibus quottidie moiiebatur et moidebntur a seiiienle 2) Moritur Adam fef)ll; bot Ülbfii^nitl
fte'^t QUiä) im 9(n)e^tu6 au Slboms Sobcsbaliim (j. S. 36) 3) + cum -li [lost ee
fc^tt :>) -r pleiium i;) lloiente fcf)U 7) infii-mo regno Seininis 8) -'r et
pastoies 9) Christi] Dei Clirisli 10) llanocli 11) Maviael 12) So gforbnct:
Lamech
labal . lubal TubalCain Naenia i) ©eorbnet mic in I.
38
MILLENÄ RI US SECUNü US.
Siiigiila iiiiiniiui \i(leii- tur singulas vel plurcs historias indicare, uon solniu IJ eiuulatioiio Ec- I clesiae, Sed et imperij, Cum oadem fere iionii- ['■31 9''] ; na cum Saudis habeaut.
VITA REST AT. 5)
(W. 17'>)
l.»itiicS,24
Heiioch iufipit vitam aeteruam post Habel ~<), etiam corporaliter traus- latus, victo serpente 8) et morte per semen, ut non dubitemus9) devita,tam animae quam corporis. 'Ambulavit autem cum Deo' (ut dieit textus), Qui est semen pro- MC missum, in quod cre- didit et t'ecit mirabilia, (]uac niundus neo lio- die vidcre dignus est.
Adam vixit cum om- X nibus 2) preter Noha, qui 120 anno"'} post mor- tem Adac4) uatus est.
HENüCH iiou apparet sublatus a Deo, Anno suae aetatis 6) i> .365.
X
]XM
! Primus Millenarius^',
' quem iucepit Adam et finit eundem cum ne- potelO) .7. Henochll), Prestantissimum 12) sc- culuiii sub tantis Patri-
' bus.") Quas Concioues? Qnas puguas?QuosAgo-
I.OTo|c5,33f.
Milleinarius
pri[mus. 1000
1: 1) nun suliiiii . . . Ijalieant jcl)U 'J) cuin uimiilius vixit :'.) anno jc()tt 4j niuitcni Adae] Adam 5) VITA UKSTAT. fcfjlt G) suae aetatis fcfjU 7) post Habet . . . translatus fcfjtt &) -\- et peccatn 91 ut non dubitenuis . . . dignus est.] lelictis
umnibus patribns suis praeter Adam in pvigua cum !?erpente In nepote] filio
11) Uanocli 12) Prestantissimum] Init praestantissimnm
II: 1) suae aetatis fef)[t 2) Millenarius primus
») Sögt. Uiihc ?(ii«ö. 235. 4-J, 251, .39 ff.
MILLENARIUS SEÜUNVUS.
39
[SI.EÜij»] [Bl. Fij"]
l«l. 18»]
(St. Eiiii"] [Bl. Fijy
[ißi.gt']
[«l. 18 b)
lies? Qiiac dictaV Quae Xgesta? Qiiae mirabilia istius Seculi? Videbi- mus haec oranial) in illo die.
X X X
Seth moritur Anno suo2) .912. ~
(Lauiech gmiiiil Xolia,)"' Secundi Millenarij gu- bernator(em)3), usque ad Abraham.
l.aVo(c5,8
Quam iiK'uudiiiii fuit,_ dum Noha audivit^) ex Enos: O fili mi, Pater
A: °c °°900
JJ: *NOnA nascitiir anno .ISJ. Lamech,
1; I) Quae omnia videbimus 2j suo jcl)it
4) audivit Nolia
X
i,<!);i)ic5,a8
3) Gubeniatorem secundi Millenarij
40
M[LL i:na h I m sec cmj u.%
nieu.sSclli,:uiktol 14;iii- nos niortuus, nunuiit, iil te dücerem, liiiu Avus mens Adam, priinus lio- luo, multa mihi de sor- peiitc narravit ot de 2) |>aradiso, qiiae tibi quo- quc trado :c.
Nam Adam est .12(5. aunos moituus ante Noha natumS) i>, Nonne breve tempu.s iuter Adam et Noha?4)
1581. F"j ^'üiia habuit"') patres ex [Bl. FUj"] I primo mineüario6) se- rai. I9»j'cum viventes:
Enos .84.2) Kenan. 179.7)3) Ma-
laleel .284. lared .366. Avuiu Methn-
saialiS' .60(1. _ Patrem La-
mech9).595. l<))'i) Ilonim consilio (haud diibie) gessit omuia iisque ad annum
Ix
X
X
Ex alteraparte n\iu Ec- clesia Caiuica, non est feriatus Serpens con- tra eos, more suo, id est
!) to jetjlt 2) de fct)U 3) .I2G. amius . . . natuiii] ante natiuii Nolia 12(j nmrluus,
laiiquani si loh. Hus aiito Lutheriim t'uerit 1215. i) ßinigc Seiten tiefet iiodö bct Mbjatj: Seil et liic Serpens e.K altera parte in ccciesia Caiuica, per suos patres, li.mcl iluliio ntm est feriatus 106. 5) Nolia liabuii] Habuit auteni Scr ?lt)fcf)iitlt fdjlitfit jiif) ait 5i'oal)'3
Öcbuvti-batuin unniiltelljar au (f. ©. 30 unten) i'O 1 relictos 7) 178 8) + avum (avuni »Ol bev iUammcv ftl)(t) 9) -; [latreni (patrenj Bot bev illaiuntev fet)tt) Ui) 594 11) 3!er 9l'6i(i^: Ex altera parte . . . homicidijs) fc^It
i) + taiiquam si quis Lutherus post Mus 12ij aunos nasceretur 9 gejc^ticBen .f) .178. i) .594.
2) XVbn bis 8 ift eine
MIL I. KNA mUS SECUND US.
41
i.gnoite.nn- .500.1' Quaiido'-') vuca- tus vcrbo Doi ad fabri- caiKlaniS) arcaiii, cepit ipsc guberuaix', sciücet 1100 mortuis tum patribusC" omnibii!« 4),piaotcravuni MetluiJ^alah et patrem Lauiech. 5)
Et liic6) iu Ecclesia Hc- ininis, per tantos pn- trc>;, Ijabcn muffen Icii= Ic rocröcn^), praesertiin exerceute eos 8) Serpen- tc iiifinitis tentatioiii- bus.
[291. F"] [Bl. Fiij"]
[iöl. 10»!
Edos niorilur .905. ^>
idülülutria** (id es^t lucu- dacio)c't vi(idesthomici- dijs).
MC IX
!X
iX
l.ffllojcs.u
^l. Fij" — Fiij» [i'V;//" — Cr". i.i»-:;i»|, büö 115.— 123. 3a§vjd)iit uacl} bcv Sdjöpfung iimfafjenh, finb leer, "^(iit önbe üoii Fij'': 1200 hcc. *)llit bcm 120. Saljv^e'^nt nitf Fij'' lieginnt: [m lOH «Beim So'^re 11-50 nad) bov fccf)bt)fimg (auf Fij"") T)nt II bic 9lotij: Knos movitur anno suo .90-5.
.1: "C fcl)tt
I: li Diimia gcssit usfjue ad 500 annuiii 2) QuandoJ Ubi :;) labriiaiidaiir] aedilicaii-
ilain 4) niortuis scilicet tandem patrlbus Omnibus 5) buvc^ftiii^en: Noha; t)crte(feit: l.ainech 6) Et bic . . . patres] ?\\e 7) + sub tantis patribiis 8) eos fcf)U
11: 1) ididatixi -') Sic 9ioti; fcf)tt; \. oOcn Me Scmcrfimg »6« bic nn^ftcn Icctcn Seiten.
42
MILLENARIUS SECUNDÜS.
[BIG"]
[iSI.Fiii)-]
[Bl. Gij-J
[SBl. 11»]
[«1.22»]
Keuaniiioritur.910. Vi'L i.^to\ei,i* hl hl
X X X X
iXMalaleel moritur .895. : i. Koks, n
5Sl. Fiiij''-Gij» [Gij^—Giuj". 23''~2ia], ba§ 130.-141. 3a^taet)nt imd) bcr Schöpfung iimfaflcnb, finb teer. 3(m ^nbc bc# 1-30. 3al)t3cf)ntä: 1300 MCCC; am ßnbc bc^ Uü. (auf Gij»|: 1400 HCCCC. 31m önbe bc§ 131. "joljr.^e^nte (auf G») 'Oat B irrtümlid): C. W\i bcm 131. 3inl)r,iel)tit beginnt: [931. U»'], mit bcm Ul.: [«(. 12»].
m. Gij''| [Bl.Giiij'']
IX
lared moritur .962. i.'JJinks.so
1: 1) .905. II: 1) .90.5.
MILLENAIUUS SECUNDUS.
43
X
X
4V(. Giij^' — Giiij^' \Ii' — Hij'\ .iö»-2G''], ba§ US.— 153. ;3aT)r^cI)iit iiadj bcr (sdjcpfuiig uinfaifcnb, finb fccv. 5(uf Giij'' unten: 1500 md. MW. boni I IS. 3af)iicljMt (auf Giij'' oben) beginnt: [331. ri''].
[«l. Giiij'']
[Bi. iiij"]
[931. 26 ''1
[SBI. 13»
(Et circa Iiaec tcmpora Credo natuni esse la- phetli, fratrem niaio- j rem Sein. Naiu quod C Hieroiiymiis i)iitat^),,20. aunos esse propter pecca- taabbreviatos 2),non cre- do, Ipsc euini seutit ini- tiuin 120 aunorum esse a uativitate ■^) Hani, Ulti- mi filij, uon adverteus4) Noha genuisse ante Harn diios filiosS), la- piiotli et Sem.) ~
Hie iiicipiuiit .120. anni, (]uos dedit Dens, paeiiitentiacl) antedilu- viiiiii, Gene .6. =^
X
X
l.?Jiti(f 6,:i
I: 1) Dens iieiiitmitiae dedit 2) fiiisse propter peccaliini revoeatus :i) Sentit eniiri
iniliiMn annuruin Tiü esN« nativitalem 4) advei'tons] discenieus öl duosfilius| alios diius
•I) 3iii bell .Quiiestiüues seu Traditiuiies Hfbraiciie iu Gencsim" ,',u 1. Dioji; &,'i: ,eiuiit dies eorum centuni viginti annos, Hoc est, habebuut centum viginti aunos ail ageiidam poenitentiam . . . Quia vero poeniteutiam agere couteinpserunt. noluit deus tempus expectare decretum, sed viginti annorum spacijs amputatis, iiiduxit diluvium auno centesimo agendae poenitentiae destinato' (Hieronymi Opera III, Bas. 1536, pag.204f.).
44
MILLENARIUS .SECUNDUS.
[Bl. Hiij"]
[S8I. 37»]
l.Sfojt 11,10
l.Woie 10,21
NOHA ccpit (jcnc- rurc anno 500, nun Sem, qtii est 100 anno- rum, hiennio posi Dt- hivkim, qunndo Nolm est 502 annorum. Non Ilam/piicst junior, Ergo laphefh.
Ordo filiaruui Noha est!)»: lapheth priinus Sem secuiidu Hani tertius Quod probaturS) sie"): Sem est .100. atiiiorum, biennio post diliivi- um. dum gemiit Ar- phachsad, Gcue .10. S) Ergo in diluvio fiiit Sem .98. aunorum et ita5)Nohaftiit(.498.)** anuoi'umß), nato Sem. Pori'o ■?) lapheth fuit fra- ter Sem niaior. Gene. .11. Secjuitur ergo,quod!') solus (Harn., iunior)*** frater, sit 10) natu? anno .500. Xolia, praeponitur
(Sem uascitur
j Sem Noha [ Harn genuit ! laphet
, anno
500)* i.üJiolcs.sa
X
annis
Vidit igitur Sem Patrem : X Noha .450. Avum
Lamech .95.4)3 Abavum Meth usa- iah .100.8)^^)
Eosdem \iderunt et lapheth et Haui, Sed Hain fit Diabolus, etiam ; i post tanta ]ioi-tentan) X contemptis tantis Pa-
*N011A ijenuU anno 500. lAPHET.
Mrj
*** Japhcth, inaior
502. iSEil
504. HA 31.
•
I: 1 1 -r liic 2) pi'ubatui'] patet o) (jeii. .i. li 93 5) et ita] CVniscqiicnter
ij) aimoruiu fc^lt 7) l'orro ... (ieuc. II.] laplielli auteni vocatur t'rater iiiaiur ipsius
Sem Gen. .5. ») 98 9) Scquitur . . . 'i'""'] Q"«™ 1"' sit] est 11) portenta]
miracula
II: 1) etl fc^U 2) 9;j 3) 98
a) ä!cj(. llnjvc 91iif-n. m. 42, :.'62, 38ff.
.1/7/. /, Kx. 1 nius sEcuxnus.
Senil) lionoris gratia°, qiiofl per cum vetitiirus
, ('rat4) Chiitilus, Semen
' promissum.ö)
Eo<lem6) modo IiitVa praeponitur Ahialiam, iunior fiatribiis suis, Araii 1-1 Xalior.
tribiis et fratribus."-) (ImO'') Sein vidit eos Patres .2. annis ])lus f|iiani Hani. 'ii( snpra.)
X
M.W' \Hiij\ 37''], bns 160.-1(;2. SatjtjieOnt nncf) bcv Sdjojjfung umfajjenb, ift lecv. 9lm eiibc bc« IGO. ."»a^v^r^nte: IGitU MOC. W\\. bem 1G2. ^vnr)v,iet)iit tiegimit: \m. n^\.
1581. Hij»] Itil.Hiiij"]
1391.28»]
Ueque?) ad DiUiviuni oinnes Patres ( iuagi.s foi-t« Sanctii Cainiea Ecclesia fulsit hac spe- eie)8) vi.xernntS) sine car- nibus, piscibiis, vino, haud dubie etiam .sine Serico, aureo, argenteo, vestitUjSed '^cibolO) fruc- tibns ll)arborum, .«tirpi- bu.setradicibus,sedeose- cnlosahiberrimis,utcar- nes niiiil cnrarint, Et a- qua fnit-' saluberrinia,
X |
||
X |
A:
gntia
I: 1) Öecl Sem in-aeponitui- 2) tantis . . . frati-Ibus] pad-ibus tantis 3) Iino . . . siipia.
fe^tt 4) qiiod . . . erat] per quem Seinen erat venturus 5) Semen promissum fctjlt
Naher] Sicut infra .10. Abraham eodem modo praeponitur, cum sit ulti-
ttx Slbjcfjni ftet)t l)inter: viii.j
i.ffliofr 6) Eodem . 1 ! 26
mus, et .\rau primuB poiiitur ultimiis. 7) Usqne] Nota, qnod iisqiie ttx Slbjcfjnitt ift
über beibe Spalten gejcfjtieben. S) $n§ Pinacftominettc fefilt
10) sed cibo] cibo etc. 11) iructibuM . . . 3Ipoteiffii brey fe()lt 1) sed fe^U -i) Inil ftt)U
46
MILLEXAIUUS fiECUNDUS.
|3?I. Hii"-! /lll.Hiiij'j
1.5Uloif-.,'.>7
Woif 11,10
nostrisspeciebus aroma- tieis praestantior, ante- (jiiam peidiliiviiun terra perderetur, (£in apffcl ift 6a5imtal bcffor ctc= u'cft, öcnn uiifcr 2lpO' tCiicn örcy, Ideo l) non tot morbis vexati, diu- tissime vixcrunt. Aureum'-') hoc seouluiii fiiit, de q\io poetac som- iiiant'^),exaliqiiarelatio- ne obscura Maiornm.")
Methusalah inoritui\969.
Arphaehsad uascitur 4) * Horribilium omniuni hoiTibilissimum, non modo 6) in oninibus liis- torijs, sed etiani in sacra Scriptlira, exeepta cni- cifixione Filij Dei, et Tudicio extremo", quod per dilti viuni deleta est. non modo 11) Cainica et Serpentis funditiisl-), sed etiaraEcclesia semi- ni s et filiorum Dei, serva-
Ji: *-{- anno Sem .100. ** (itt et Fhilo)^) unnm adijcianl Jmic suppiitationl.
X
liamech moritur .777.
DILUVIUM nnno Noha .600.
Diluvium durat anno ^iinoct.l0.dies5),Sedsiip- ']>ntantes((iitdcbcnt))'')** inei|)iunt^) ab iiiitio di- luvi), iit Sem ueiniit Arphaehsad 3), biennio l)0st diluvium, seilieet inceptnm, (QnarelO) er- nmt illi ete.)***
iX
l.W(n|e6, Sl
.9.'i'pie7,6 11.11
1 <l)ioie7,H 11. A, 14
Qiii a Diliii-ii) Jrtiitn voloil sujifvtnre, annimi
I: 1) Ideo . . . vi.terunt.] Et tinien luni sunt tot mortis et pestibus vex.iti, slciit nos. 2) + scilicet 3) somniant poet.ie 4) Sem gemiit Aiiili,nclisad <v ;,) dies .10.
r.) non modo . . . ludicio extremo ft^U 7) Soä ©iiiflcftammevtc fctjtt 81 iiici|)iuiit
ftetjt ^inttt: diluvij 9) Arphaehsad ftet)t l)intev: inceptum 10) Quare . . . etc.]
l'^estinasse videntur ad generationem post tantam calamitatem generis humani, Alioqni merore abstinuissent diutius, sicut Adam post occisum Abel (Bgt. S. 47 iintfll f.) llj deleta . . . mndo] non solum deleta est ecclesia 12) funditus fcl)(t
II: l) + ('Ktsi Judaica caecitas aefjuari peno possit, simul et yitpftiini et M;ilHiineth')
») äigl. lliijve 9lii-?g. a<b. 4->, 250, 29 ff. S. 19, If.
(»viiliiis. Mctauiorph. I, s9ff.
'■) ©. oben
MlLh ENA RIUS .'^KrUND US.
47
'r.^Hris/lo ' t'S tautum .8. aniitiabus^ reliqiiis. Quantum ibi pcriit, Ki'adum, Patruo- i runi, Amitai'uiu, Con- sanguinooi'iun, Afiiui- I Hin et Aniicorunil) Xo- \ ha, qui tarnen de Eccle- sia eins fuisse, fortasse [ priml videbnntur, O ! Timete'-) Dominuni et [S8l. Hiij*] i nolite gloriari de no- [Bl. ]'•] ' niine Keclesiae. l«l. 14»]
[«1.29»]
Quaestio, Quoniodo Ar])haehsad nasoatur3) bienno ])o.st diluvium, cum sit tercius tih'us i.TOoifu.io I Som,Gene.lO.?»).<!c<7/wi! ]'rhiiii'iuativitafc/JWii- 1IS nuiiirro. Vel nomina- iitr jiriiiiiis hör loco, uf SoH, (jni iaiiien fuif sr- ciindus, et Ahraliaui. (/iii fn'it tnnun fi'rtiii^.
1700
X
Salali') nascitur ex Arphaclisad (post dilu- vium nimo .37.°) =^4)
Festinasse 5) videntur Patres isti ad oenera-
MOCG iX
i.<lRo(eii,inii.r.>
J: °27
11: * anno W. posl DUur'iuin.
I; 1) Alfinluiii et Aiiiiconini ff^ü i) 0 Timete . . . Ecclesiae.] Tiiiiele Doininiini.
1!) n;iseatiir ftetit ()intev: dlluviiim 4) Ai-pliachsad gcnuit Salali post ililuviiini cl7.
5) Ser 9l6fcT)nitt: Festinasse . . . llalicl )c()(t ; tiflt. bie SScitianten ouf S. 40. II: l) Salacli
9ii5(. llnfvc ?lii4ig. ü«b. 42, 4L'f;, Sff,
48
MILLENAIUUS SECUNDUf!.
tionem, post tantam calamitateni üencris humani, Alioqiii diu- ciiis abstinuissent inae- rore, sioiit Adam post Ilahel.")
[m. Hüj"] [Bl. PJ
(i(l. 29''J
[391. Hiiij«] [Bl. Iij"j
(581. 30»! [»[. 14b]
X X
Eber nascitur ') de Salali (pöstDilnvium.67.)*2)Et vixit iisqiiead.51 .anniim, ante descensumS) in E- 1 {lyptiim, Tarn vicina | sunt Diluvium et Ser- vitus in AEoypto, un- Xde Moses Gene .10. ap- pellat Sem 'Patrem om- nium4) filiorum Eber', Quia oninium patrura post diluviumö) jongis- siiue vixit, scilicet .74.*') post Abraham, ut infra. Hiuc Ebrei dicti.7)>')
1.5.i(oieil.io. IS. 14. 17
.'Siojf 10,21
I.5Bii)(ell,l!
ü: *anno 30. post dihivium i>7.
i.iuiuini.u
I: 1) nasciturj iiatiis 2| post . . . 07.] Anno G7 post diliwiiini. 3) ilescensuin] iii-
gressum 4) omiiiiim fe^lt ö) a dilnvio 6) C4 7i ut iiit'ra . . . dicli.] V.t hinc (licti Ebrej
"; Sgl. Unjte «ii«g. Ob. 42, 426, 31 ff. >■) »gl. Unfxe Slulg. «b. -I-', 427, 22.
MILLENAEIUS SECUNDUS.
49
i.OToifUMii-
11. 10
lasi. Hiüj»]
[Bl.Iij»]
[i81. SOb)
[S3t. P] IBI. Uli"]
[Ol. 31»]
AEditicatio Turris Babel, anuo .100. ferel) post Diluvium , auno fere.700.3)Noha,Q,uem Viventem 4), Gubenian- tem, Docentem de taii- ta ira Dei conterap^e- runtö) cum tota sua Ec- clesia et posteritate sauc- tissiiuorum Patruni ho- luines impij, obliti tarn subito° iraeDeitamlior- ribilisß), An haec noii" macerasse putanda sunt Noha et suos, dum fi- lij sui talia moliuntur, et iterum'?) pro insano habetur illis?8)2)
Peleg nascitur ex Eber 2) anno .34.
. i'iojeii, in
X
) |
X |
|
X |
||
c |
MOCCC |
X |
X |
||
Regu de Peleg anno .30.
l.!lHo(ell,ls
1800
A : ° subio
1) lere fc^tt 2) Peleg . . . Eber] Peleg de Eber
5) Docentem . . . contempserunt] pro nihilo habueruut bllis] obliti iam dudura horribilis irae Dei in Diluviu illis] habent l) uon haei' 2) + etc.
«utlleiä aBcttc MII
3) t'ere 70u. anno 4) + et
6) homines impij . . . horri-
7) + eum S) habetur
50
MILLENARIUS SECUNDUS.
(SBl. 15»]
[Bl. livj'J
fSLIij»]
[Hl linj"]
m. 32»)
X
Seiug de Kegu. anno .32.
X
X
Nalior de Serug. anno .30.
X X
l.iBioif 11,20
ASSIRY-
ORUM
REGES.
Hie Nim- rod Satur- ■num prmit Berosus, qtii impe- ramt an- tios .66.'^)
l.Wioff 11,82
") lic ftöiiigc bei 91(ji)vifv fiiijt Sutljci: t)ier b« 2. ^luSgatH- om iJttiiibc und) S8cvt)|u5' Stiigaben bei. ©. in bcr in ber ©iiileitung @. 9, S(nin. 1 genannten Slnggabe Sbt. llTff,: „Quaie nymbrotus [saturnus] assumpto filio iove Belo cum coloniis ... et cum populo venit in canipum Sennaar, ubi designavit urbem et fundavit maxiniam turrim anno salutis ab aquis centesimo trigesimo primo reguavitque anni.s Ivi." @t ift f)iev et(Da in bev 5J(itte bev für if)n Angegebenen niegierung§,ieit ongefe^t.
MILLENABIUS SECüNDUS.
51
[581. lij"]
/BLIliij"]
[81. 15'>J
liSI. S8'')
C
MDCGGO
Thare de Nahor. anno .29.
X
X
Circa liaec terapora ua- tum credo Haran 1), pri- mogeuituiu Tliare, pa- tremS) Lot3), öarae et Mi'lcae. h 3
X Postea Nahor medius. h64)
f rat er
l.TOc|cll,J4
BELUS
hipiter
1900
i.ajiufi-ii.ar.if.
1: 1) Circa lios aunos nascitur Aian 2) primogenltum . . . patrem] pater 3) + 6*
4) medius frater Sut(!^ftridöcn ftetit oii bicfcr ©teile, fenftc(^t in bic teerte ©palte gcfiiöriebcn, folgenber ?t6ft§nitt: liUelligi nocessc illud Gen. xi. Thaie genuit, id est: cepit geuerare, i.W(s\f 1,36 sicut in oiuuibus patribus lere intelligitur. Sed quia scriptura iungit [baruntcr burd^= ftTt^ftt: addit] .3. tilios, simul admonet iuquirendum esse, quis primo sit genitus. Igitur solus Haran genitus, id est anno Tbare 70, Nahor multo post, Abraham viro .130. Thare. Et ita Lx annis junior fratre Aran, qui in Chaldea obijt. Quod probatur ex eo, quod Abraham post mortem patris exiens de Haran est .75. annorum patre defuncto anno suo i.iPiojc il,32; 12,4 .205. Gen. 12. Aclo. 7. ettoa§ tiefet fte^t tuagered^t in ber Apatit tinl§ (mit ^inWeijenber Mpn 7,4 ^anb): Vidcs Abraham non potuisse primogenituin Thare esse, eo quod duxit Sarai, tiliam Iratris sui Aran. Quare sieut Sem ponitur primo ioco, ita hie Abraham, dignilatis causa. ») .Secundus rex Babyloniae iuppiter Bolus filius dicti saturni: regnavit annis .Ixii.
et fundamenta designata babyloniae oppidi magis quam urbis erexit" (SBerofu« q. a. €).
»1.121»). 4*
52
MJLLENABIUS SECUNDUS.
|S8I. lii]"] [Bl. K"]
|!81. 33")
l.lilulr 11, as
Ji: 1:
Facilel) itai]iie"solvitiir quaestio, Quomodo Abraham duxit filiam fratris sui Harau, Et forte persecutio Nini- rodi coegit tarn pro- pinquas ducere, Et si adliuc dici possit, Sa- ram fuisse legitimam filiam Haran ex vidua ducta, ut iion sit uecesse hie Exempla turpitii- dinis fingere, posito''** quod eadem sit midier Iskaet Sara, utEbrei vo- lunt, scilicet filia Haran, Q,uaresiSarafuitalia,sci- licet uon Neptis, sed fi-
* ABU AM **+ anno .70. n 2;ci: ?l6|[Ijnitt: Facile itaque . .
lia Thare (ut videtur), poUiit esse nata ex rau- liere,quani viduani Tha- re post duxerit, ut sit filia Thare legitima, si- cut souant verba Abra- hae: 'Veresorormeaest, filia patris mei', scilicet legitima, 'non matris', id Xest non naturalis.
X
Abraham * nascitur iu Ur Chaldaeorum ex Tha-
|X re** 2),GuberuatorTertij Millenarij, cum suis po-
I steris usque ad David.
i.aHojcso, 12
I.aRofi- 11,36
.0'.
NINUS
Monar-
cJia pri-
mufi .fi2^)
non naturalis (in bev vedjtcn Spoltc) fc^tt. Statt feinet ftel^' ncien ben ©eBurtsnotijen Stita^aui» unb ©aro^S, in letjtcie Ijinüberroeifenb, in bet (inten Spalte;
[ABKAM]
Loth
!?ai':u
Batnel
I Kibka
11
2) Abraham . . . Thare] ABKAM (übeTäc-- (c^tieficn:) in Babel nascitur 1) igitur 2) posito . . . non naturalis (tciiite ©polte) fc^lt
"; ,Tertius rex Babyloniae a nostri.s scribitur Ninus, lovis Bell filius, «t regnavit annis .lii. . . . Hie omnium primus ex nostris regibus Babylonicum regnum propagavit' (SSerofiiä a.a.O. S8(. 121 ''f.).
MILLENARIUS SECUNDUS.
58
1331. liij"!
[Bl K»]
(»r. B3''j
[»r. 16"]
Sarai uascitur in Ur Chaldeoruinl), patreHa- Xran .40. vel .50. anno- rum 2), Si tarnen est na- turalis eins filia.3)
l.iWofc2;i,l
[öl. liiij"] [Bl Kij"]
[iBI. 84")
Cum
X
Abraham vixit: Noha 58 )
Sem vixit ul- traAbrahamSH)» Aiphachsad
84.5)^' Salacii6) vixit ul- tra AbrahamS.*'?)^) Eber vixit ul-
traAbrahani8)64^>Jannis9)
Peleg 48
Eegu 78
Serug 101
Nahor 49
Thare 135
B: *S (Bgl. S. 57)
1 : 1) in Ur Chaldeorum fe^lt 2) patre eius .bau .50. vel .40. unuoruiu 3) est
filia] est fiHa Aran 4)35 ,5)83 «) Salal. 7)40 8) übeißefc^neku': ' 7
9) anu.s fei,«; in bev redeten ©».alte fte^t neJcn Sem: Samum; neicn Arphachsa,! : Arl.ares- neben Salab; Silas, refetereS oiicO noc& cinmnl nni (inten SRanbe
II: 1) .45. 2) .83. 3) .40. 4) .74.
54
MILLENAEIUS TERTIUS.
l.!D!l>fctl,13
Mille- narius secuu- dus. 20004)
Arphachsad moritur anno 33872)»)
MC
\f8l lilij"! [Bl. Kij"]
[81. S4l']
6)
MM
i.3!i)icu,2i I Regii luoritur anno .289.8)*) hl" i~
Pelegraorituranno 139 1) " Nahor moritur anno 148.3)3)
XM*
X
NOHA moritur 950.5)
Debora nutrix Rebec-
caenascitur,si.30.anno
fit nutrix. B * jo acorbnet: MM C \ \ X ** ABB AM
I: 1) .Inno 139] 239 2) Arphachsad ... 338 fe'^lt
9ianbnoti3 fe^It 5) Sloet ^txUn unter btcfcr SJotiä ftcl)t mit Heinct @i!^tifl
X
Abraham** vocatur7)ex
Harau*** Gene. 12.a quo
auuo usquead descensuni
in AEgyptum sunt anni
.215.9) Deindemaiisioin
AEgypto .215. qui iunc-
|til0)faciunt.430. annos.ll)
|X_Exo.l2. Gal.3.12)'')
*** Charran 3) Nalior ... 148. fe^tt
l.'JJiolc 11,1» 1. TOolc 11,25
4.
8EM1HÄ-
MIS hoc
anno reg-
nat in pri-
sca Babel.
Si :Berosus
et Meta-
sthenes
rccte mi-
merant
J-'.a)
i.smokia, iff.
3.>JHoK'l'.!.l" Oal. 3, 17
4) StCfc Abraham,
in bcr Unten S^JOlte boneBen: Vides Noha vixisse cum Abraham 58. 6) .fiict ftefit in
Heiner Sdfjrift : Sarai 7) Vocatio Abrahe 8) + Nahor eodem uiino 148. 9) 215
anni lo) iuncti] .simul 11) annos fe^U 12) Gal. 3. fe^lt
II: l).239. 2) Arphachsad ... 338. fcP 3) Nahor . . . 148. feP j) + Nahor eodem anno. 148.
^) ,Quarto loco regnavit apud babyloniam uxor nini asealonita Setniraniis annis
.xlii.- (Sberofu-:- a. a. C. 391. 125^). äßegen bcr Eingabe bei 3J!etaftt)cnea f. oben ©. 18, 1. ^) S.
unten im 9(n(^lBort beu crfteu bet „Scnipuli", igt. Bbij''.
MILLENARIUS TERTIÜS.
55
[3B(. lob
1)1)-
(»l. 85») 5.
SAMEIS
38.^)
I.3Wo(cl8,23ff. l.anoicl9,a4ff
i.moiMi.aäf.
Circumcisio mandatiu' 4) Perditio Sodomorumö) Gene. 19.7)*' Serugmo- ritur, anno 230.8)
REBECCA nascitur si est .10. annis natu minor Isaac. EtviditSemlOO._ annis
Ismael uascitur ex Ha- gar anno .28. post mor- tem Noha, Mater Ha- gar2) haud dubie vidit Noha et audivit.
Quo 3) anno" Circumci- sio instituitui-, Abram vocatur Abraham et Sarai Sara. Gene. 17.
Isaac nascitur. 6)
X
X
1. Mole 10, 15
l.SDtofcl7,5 11.15
i.5mo(cai,iff.
I: 1) .^iex bie Jiotij: Arphachsad inoritur .328. 2) Mater Hagar . . . audivit.] tarn prope
luit ipsi Noha Agar mater, liaud dabie vidit Noha 3) Quo anno . . . Gene. 17. fe'^tt 4) uiandatur fc^tt 5) Sodomorum perditio 6) + post Circumoisionem Abram nunc Abraliam vocatur, Gen. 17. et Sarai Sara 7) Gene. 19. fe^tt 8) an. 230
II: l) Arphachsad moritur .338. 2) S)ie ^iottj ftc^^t tec^tS neben; Circumcisio mandatur.
• 3) Gene. 19. fc()U
■>) „Quintus apud babylonios regnavit sameis. Ninias filiu.s Semiramidis: annis .xxxviii." (3n bet ©. 9, 3(nm. 1 aiigefütjtten SluSgobe be^ SBcroiui 391. 127» nafij bei üä)- tigen Säljlung, gejault qI§ 117».)
56
MTLLENARIUS TEBTIUS.
|S5L K"] [Bl. Küj"]
[S9I. 35l>l
l.a)!i)fcll,32
I.'.0!oic23,l
l.S(Ro!e24, 1 ff.
Tharemorituranwo.205.
Sara3) moritur .127.
Isaac 6) ducit Rebecca '> uxorem, Gene .25. Que^) vidit a coiiiiigij anno ipsum Sem .70. aonis.
MMC
A: °1000
(Sil)Isaacanuol5.üfler- tiir (ut alij volunt) hoc anno ofFertur.) *• *
l.«!o!r.i2, itl.
Circahaec temporalsaac offertur, Et promitti- turbenedictio oranium 2) gentium insemine Abra- hae,Chrii3to.Gene.22.4)
Föns 5) totius scripturae sauctae, exhac promissi- one Abrahae facta, nia- Xnavit, Christo testante, loh. 5. 'Salus ex ludaeis', Licet ante, per yocem vivam ab Adam, per seminis promissiouem eadem, quasi per ina- nus, tradita sit.
X
ARIUS. .30.»)
l.'J)(0ic22, 18
Soft. 4, 22
2100°
I: I) Si . . . offertur. fe^tt 2) oniuium t't'P 3) f?"rai 4) Gene. 22. fc^lt 5) Fous
. . . tradita sit. fcfitt 6) Isaac . . . annis. fe'^lt II: 1) Ribka 2) Que . . . .70. annis. fef|ü
•') Unter i^et Uberjc^vift; ,,üe rege Ass.vriorum' : ,SextusBabyloniae rex arius reguavit annis .xxx." (öetoiug a. a. 0. St. 128«).
MlLLßNARIUS TERTIUS.
57
[991. Kij»J [BI.Kiilj'J
[m. 17»]
[i8l. 36»)
7.
ARALI- US .40.»)
1.3»o|e25,7ff.
1 :Uto!( 11,14 r.
m. Kij"]
[BLKiiij"] [91. se"»)
Abraham moiitur anno
.175. b 10 (Salahmoritur.433.)2)')
lacobetEsau nascuntur.
X X
Videsl)Abrahani vidisse suos uepotes Esau et lacob .15. annis, Et ipsi avum taBtiim \'irum, ad minus .10. annis au- diverunt docentem et intellexerunt.
i.ajiofcss.wi ff.
SÄLAH moritur ««- j i.suiofcu.uw?) no .438.
1: I) Viiles . II: 1) Salah
intellexerunt. fi'f)lt . .433. fe^It
2i fe^tt ^iet, fte^t ouf S. ö8
») „Septimus assyriis impeiat aralius aiinis .xl." (SßerojuÄ a. n. C. 931. 129").
58
MILLENAEIUS TERIIUS.
8. XER- XES Ba- kus 30.*)
Vides, quod Sem vixit
post Abra- ham 35.2)11
CumlsaaclOOa)-
Cum lacob et Esau 50.
[991. Küj»] [Bl. L"]
(»1.37»]
anuos4)
i.'Woicas,!?
5)
9.
AMA-
TRITES
.38.")
I: I) .f>ier
icfjlt H: 1) .15.
Ismael moritur.6)*) annu .127.
^)ESAU ducit uxores .40. anno, qiiae suntfor- X te .30. annorum, vel .20. Et videnint Sem .80. annis, Eber .56.
SEM moritur .600. ~
1 Abraham
2 Isaac 3)5 Esau
4 Raguel
5 Sara
6 lob seu lobab
Augtistiinus.") Ambros[his.^) X
Sed Ebrei
a Nahor,
fratre A-
braham
ducunf.
Quantas Marotli, id est (amaritudines) passus est Isaac d Rebecca istis .37. annis a ntiri- bus suis, dominabiis in aliena domo, suum genus iactantibus con- X tra peregrinos, forte Idola qtioquc colentibus?
ftc^t: Esau ducit uxores. 2) SSerfieflcrt aii§ (ober in) 45. 3) 110
5) |)iet ftc^t Me 9!otij; Salah moritur 433. 6) ®ie ^'iotij \t^\.
■i) .1111. rt) S.ilah moritur .433. 4) Isuiael moritur. fet)lt
l.OTo(c27,34
Lffliolcil, lOf.
i) .anuos
») ,Octavus rex babyloniae fuit baleus cognomento Xerses et regnavit annis .xxx." (35etofuJ o.a. D. S9I. LSI"). i^) „Nonus rex Babyloniae arniatritis imperavit annis
.xxxviii." (<8ctofu§ a. o. D. 581. 131b). c) De civ. Dei XVI, 1.3. <>) De Abr. I.
MILLENARIUS TERTIÜS.
59
lacob vadit iu Aram |
||||||
anno. IIA) hcnedidione |
||||||
l.Wofcll |
16 f. 37 1^] |
Eber moritur .464. nu2)finööier'cteraX)i luDio alle to6, bis auf 3f aac, Unö tft 3acot |
f ) |
surrepta, X |
Sedsibiäehita. |
|
Bl.Kiij |
allein €cclefiavuin pa triardja. |
Nuptiae lacob |
Lea au- Ra- uo hei. ^*- la- |
|||
Istis .7.auiiis nascuu- |
cum |
cob. 3)1) |
||||
l.!D!ofc35,23ft. |
tur iu Ar Rüben |
im 4): |
||||
1 |
Simeon Levi |
|||||
1 .11. |
luda Dan Naphtali Asser |
loseph nascitur auuola- |
||||
Quomodofie ri potuit tair brevi tem |
-C |
MMGG |
Xcob 91.5)2) |
|||
1 |
||||||
Gad Isaschar Sebiilon DJna risse vide |
pore, cum primis 6) 4. annis sola Lea pepe- itur. Pone'>: |
TiT Beujamia nascitur 6. anno post loseph in re- ditu exAram7).97.anno Iacob^>, Matre RahelS) |
||||
1. avoic 32, -.'8 ff |
vL<, |
lacob vocatur Israel in lucta. Gene. 32.9) •■^) |
iu partu extincta. Geue. X35. |
|||
loseph vcnditus auuo suo .17.10)tlti |
||||||
i.»io|i;:s, lOff.
l.»(lJio'i9,2Hf.
l.atofc 311, 2211.
2200
l.>J)lüf(35,ICi|t-
l.fflJofc:!?, U 12|f.
/'': * 'Sit Soijuug biefcr Seite iit bct Sluggaöe ti. 1545 f. S. 6U.
1: I) in Aram .77.] in Mesopotamiam auuo suo .77. 2) liu finb . . . patriaidij. fcftlt
H) 84 . . . lacob.] an. 8>. 4) Aram) Mesopotanii.i Sic Stnorbmiug biefcv ii6crji(5t Ift
onbetS; bic 'Jiamen fielen xetijtS, iaS üürige linfg 5) anno . . . 91.] lacobo anno .91.
6) cum primis . . . Pone: fe^tt 7) Aram] Jfesopotamia 8) anno lacob .97. Raliel
matre 9) 32. fe^tt 10) -|- Anno lacob .107. Gen. 37. II: 1) anno lacob] an. 2) anno . . . 9l.] an. 91 3) + sie etc. 4) anno lacob fcfjtt
5) Stetjt linfä iieOcii: Uenjamiu nascitur ... 32 fc^lt
60
MILhENAHIUS TERTIUS.
X
[Statt Kiij'^ I
in^t)otZ?:]!
[Bl. L"] I
l.l'lciic2»,3iff. I
1.3Ri)fc30,9)?, l.!!Ki)(f30,17ff.
2200
j Buben I Simeon ExLea\Lev'i luäa
l
o
Gad \ Ex Asser | Zilpa Isaschar Zebuion Dina
C
i.iUioicsi. i7ff. I Ex Haran migrat lu- cob.
Octo annl in Sichern,
i.wii)lc34,iif. I DINA violaiur
l.'.WojC35,Hiif
l.!ms\e3b,ii
BENIAMIN nascäwr et
Eahcl moritur in Betlehetn. Eodein anno Ruhen stM- prai Bilha in Hebron. Quin qtiod calamitateslaeoh mag- nac hl rluobiis fere annis.
\m. Kiiii"]
fBl. Lij"]
[581.38»]
1, Mole 3s, 7 II. 10 Occiduntur E)- et Onan, et moritur uxor Inda. '■■"'<t,f ■ PEREZ et HEZRON nasctmtur.
Nuptiae lacoh cumLeaetBa- 1 efiel anno I suo S4. [ExBahel
Dan \ Ex Bil-
Naphthali ] ha
[losseph
Sex annis in Haran pro pecoribus ser- vit, Genesis .30. Et vocatur Israel in liicta,
Gen. 31. 32. 33.
Detur hie anntts itineri ad
Sidiem.
ludaducit tucorem, Gcfie. 38. ■vi Er filius ludae natus.
l.SHoic 29,21 ff.
i.ajiofcso.sjf.
l.!B!olC30,22if.
i.aJ!oic35,a3fl.
l.!mo!c3l,41 l.Wo|cS3,98li.
'2 Onan. 3 Sela.
Itur in Bethei, ubi Di- bora moritur. lOSSEPH venditur.
\X
.51Kojc38,3fF.
l.aRo[cSi,8 l.aj!o(f37,12if.
10.
BEL 0-
CHÜS
priscus. 5.5.*]
lUDA incesiat Tha- mar.
l.WoicSS, 12ff.
a) .Deciiuus assyriorum rex imperat Belochus: annis .xxxv." (S'crofuS n. a. 0. S81. 133«).
l.'J^Iofc36,28
i.aRoiV ii.ii;
[i8l. 18«]
MILLENARIUS TKBTIUfi. Isaac moritur aniio .180.
61
Genesis .35.
Aiiiii 7. teitilitati.s.
Aiuii 7. f;iiiiis.
[SSI. Kiiij"] [Bl. Lij»]
(331. 88'']
Aniedescensum mortiiae sunt Lea, Bilha, Züpa, Quill nulla earuiii in- greditur Aeyyphwi, for- tasse suaviiafe et amore huius vitae expirantes, more sanctonim. _
In descensu Egypti.4)
Rüben Simeon Levi luda
est
45
44 43 42
an-
uo-
rum -5)
Sic 6) deinceps usqiie ad Ioseph,qui est.39.7) Ben- ianiio .33.** aunorum.ß)
(Habet aiitem luda tuiic
loseph* excai'cere,priu- .
jX ceps Egypti. Genes. 41. \ i.ffl(ofc4i,37if.
Manasse , ,,,,
„ , . iiascuntnr. 1) " h;pliraiin
HEZRON et HAMUL
ex Peres.
Descensus2)iuEgyptum aiiuo lacobS) .180. tl X aVocationeAbrahae.HM- no .215. ut siipra.
1. Wi)jc41,50ff. l.!D!oic4ii, 12
X
Jacob moritur ««wo . 147. '
X
1.9Ho(r47,ii
11.
BALE-
US iuni-
or .62.^)
l.aRofr49,-.'9fi.
yj: * WSSEPll
23.
l: 1) Nascuutur g^^f^f^ iu Egypto 2) + lacob 3) lacob] eius 4) 5:ioie ÜOev-
jid6t Bcßiunl jc^on im oorigcn So^rje^nt unb ftc^t flonj in ber rechten ©polte " noruin fef)U 6) et sie 7) -|- annoruni 8) anuorum jc^lt II: l) Mannsse Ephraim nascuntur. fe^It
5J aii-
») „Undecinuis rex babylonis fuit Balens annis .lii.' (SPetofu? q. q. C. 3<(. 133'').
62
MILLENABIUS TERTIUS.
l.l>;oK38,2rff.
i.3Jloii'4(;,i2 I
duos filios 1) de Thamar, sei- Perez) Ultra Pe- licet: Serah) rez habet duos lilios*):
Hezroii, ) Hamul. )
Geo. 46.
Quaeritur, quomodo haec possibilia?
[581 L"] [Bl. LH]"]
tiBI. 89")
Inda an- no
Pone sie:
18
19
20 21
genuit
Er
Ouan Sela Perez
1.3«0ifS0,25 30i. 24,32
triarclias tani cito gene- rasse2),nisiqiiod3)accele- ratum est'' ad niultipli- candum semem vVbrahe iuxta proniissionem, et propter Christum.)
X
Deinde Perez anno 18.5) Hezron, et HamuP^ an- no 19.ß) Tuncerit Hez- ron .2.'^) Hamul 8)^huiius anni, si non fuerunt gemelli. Mirum tarnen ipsos Pa-
Nota. DuodeciniPatriarchae 9) cum filiis et posteris per 215. anuos 10) in Ae- gypto vixerunt et mor- tui sunt. Quantus nu- merus (putas) Sancto- rum et Martyruni dor- miawt in Aegypto'?ll) Solius euim Joseph ossa relata sunt.
(Aegyptus vere
terrra Sancta, inter gen-
tes plusquam Roma, si
a mortuis^' sanctis Sau-
; cta dici debet, Nam
) : 1) Sa§ iltiäj fotgcnbe scilicet ftol)t ^iev 2) lameii . . . geuerasse] isto seculo tarn cito
generasse patriaixluis ipsos 3) nisi quod . . . propter Cliristuni (in bev redeten ©iJoItel
fe'^It 4) duos filios fc^tt 5) -f genuil 6) et Hamul ... 19. fe^tt T) + .iu-
iioruin in descensu. 8) Hamul . . . gemelli. fctitt. Statt beffeti folgcnber luicber burd^=
ftri^ene ©o^: Vel si vis infautem unius auni facero, dabis luda Jn, cum genuit Er,
Et Perez 20. Tunc erit Hezron uuius anni, Hamul .6. liebdomadaruni ii) Nota . . .
Patriarchae] Hü omnes ®te SJotij fctginnt fc^on jWei 3''5lä'^'''£ früher lü) anuos
.215. 11) Quantns putas dormiat numerus Sancforum in Egypto et niarlyrum Dei?
H: 1) est fetilt 2) Hamuel 3) mortui
X
MILLENARIUS TERTIUS.
63
2300.
12. ALTA- DAS .82^)
[Bl. Lüjoj [5BL 18»']
multas filias dedisse Aegyptijs et ab eis ac- cepisse in iixoi-es cre- di licet. 1) Quarum po- C steri permanseruiit in Aegypto2) per oinnia secula.) *
3)
MMCGC
X
loseph moritui- a«wo .1 10.
et Amrani, nepotem Levi, forte et alij.« sanc- tis viris, ex Tribu pre- sertim luda, ut Ram et Aminadab, ut uoii pos- sint dicere sese fuisse dereliclos.
Levi moritur anno .137.
13. MAMI-
TTJS .80}')
Sequitur4) filios Israel a morteLevi usqueadexi- tuiu in Aegypto fuisse .121. annis. Porro a Le- vi usque ad natuiu Mo- seu .41." auuis. Quibus tameu guberuati sunt per Cahath, filium Levi,
H: * Licet Steplianus alilcr nairat Aclor. 7. scilicet ex opinioiie vulyari Hm. ', i<;
1 : 1) dedisse . . . licet] uxores (:ain 9Janbc fte^enb) Kgyptijs dedisse credi licet 2) in Egypto perniauserunt 3) §iex' fte^t bic Übetfii^t ©. G6f. 4) S)ie 9!ottj Sequitur . . . derelictos (in ber testen @|)Qlte oficn) fte^t ctwaS tiefev in ber TC(i^ten ©polte unb lautet: Sequitur filios Israel ultra aetatcni unius houiiiies noii fuisse in Egypto.
II: 1) .31.
a) „Altades duodecimus rex Babyloniis fuit: reguaus annis .xxxii.' (öcxoiu* o. a. D.
581. 138'';. *>) „Tertius decimus Babyloniae rex Mamitus: regnavit annis .xxx."
(58etofu8 a. a. O. 581. 189 1-).
l.aRl>(c5i),26
2.9noi(6,i(i
64
MILLENARIÜS TERTIUS.
[BlLUij"] tai. 40»)
i.»ioHM«,ii;
3.a)toir6, IC
cum Uli)
2.9Dii)|c6, 18 3.a)!ofcS,->0
(S9l. Lij"] ; Levil) ~ est iugressus Gersora •> Cahatli Merari.''' Geu. 46. Cahath geuuit Amram, Amram genuit Mosen
Exo. 6. Solus2) igitur Amram in Aegypto natus et mortuus. Cahath uon natus , sed mortuus. Mose natus, uon mor- tuus, in Aegypto.
U. MANC- ALEUS.
.30^)
a.-Diofci.isit.
[BI.Liüj"]
(91. 40b)
CircaSihaectempora exi- it'* Edictum Pharaonis crudele, de uecandis E- braeorum infantibus, per obstetrices nou iniple- tum.
AaronG) videtur fuisse unus iiifantium, qui post edictum Pharao- nis servatus fuit per Obstetrices, quae no- Kierunt infantes ocei-
X
Circa haec 4) tempora na- scitur Mirjam, soror J.Wolea.?; i.i.M Mose, ut sit alma 6. vel 7. annorum uatu nia- Xior Mose.
Aaron uascitur. 1 1 •»!
i Mose nascitm-, quaitus j 2-3Ho(t2,ift.
a lacob et septimns ab j
Abraham.
1 : \j Levi] Quia Levi Sic 9Joti3 fte^t, anf^tiegenb an bie IBemertung S. 63, 4, in bei teerte» ©polte 2) Solus . . . Mose uatus, nou mortuus iu Aegypto. fe^U 3) §icr fte^t bie Siotiä über 58oa§ @. 68 4) Circa haec . . . Mose] Mirjam, soror Mosi , circa liec tempora
uascitur. 5) Circa . . . impletum fc^lt 6) Aaron . . . natus (@. 05) fe^It
II: l) üerson 2) Merare 3) exit
») „Quartus decimuo res Babyloniis imperavit niancaleus annis .xxx." (ÖetofiiS 0. a. O. *(. 140''i.
MILLENARIUS TERTIÜS.
65
m. loa]
2.aKofeJ2,40
l.ar!oicl2,4 l.OTofe2l,5 1.2)!otcS5,28
dere, timentes Deum magis, quam Tyrannum, Nam mox sequitur E- dictum crudelius de infantibus submergen- dis, in quod iitcurrit Mose natus.
Nota2): Lyra*>) ponit tan- tutn 210. annos Mansionis in Aegypto. Unde pericli- taturExo.12.in 4} annis430. supplendis, cum non inve- niat nisi 425. annos.7) Hac ratione 8) Abraham vocatus ex Haran fuit 75.(Gene.l2) 9) Etgenuitlsaacanno.lOO. 10) A nato Isaac ad descensum inAegy ptum 1 1 ) sunt 1 90. In Aegypto sunt 210. (opinione Ebraeorum) 12) Relinquuntur igitur 25. anni 13), iungen- C di istis 400. annis 13), ita de- ficient 16) 5. anni in numero
X (Abraliam.l)
Isaac. lacob. Levi. Cahatii. Amram. Mose.
annorum mundi. Sed nos cumMose,Exo.l2.3),etPau- X lo,Gal.3.5),simpliciterfaci- mus 430. annos plenos 6), a vocatione Abrabae ad exi- tum de Aegypto. Ideo tri- buimus mansioni in Aegy- pto" 215. Hoc modo liberi sumus a quaestionibus E- breorum cum suis 210.annis, Mos enim scripturae est, al- te repetere supputationes, MMCCCC|Xut patetU) per totum li- I brum ludicum.
1 2
3 4 5 6
7.)
®nl. 3, 1
.15.
SPHE-
BUS .50.»)
2400
A: "Aegyptu
I: 1) Siefe Slufaö^tung flc^t tc$t§ oni Staube neien Sloron iinb SDlofe, ou^ noc^ in ba^ öovige So^rjel^nt l^ineinreid^cnb 2) N'ota:] Notandum quod Sic 9?otia fte^t Hier Sa^rjc^ntc
]\)'aln 3) Exo. 12. fte^t am 9!anbe 4) Unde Exo. 12. pericUtatur de 5) S. Paulo ad 6a!. 3. 6) plenos [: ütiergEtc^vieficnl annos 7) anuos. fe^tt 8) Hac ratione] hoc modo 9) So§ ßinseitatnnictte ie()lt 10) Isaac filium genuit 100 11) in Aegyptum
fe^tt 12) (Ut Ebrej opinautur) ^iiijugefüßt ift mittctft einer fllammer unb toieber burd§-- ftti^en bie ©umme bct Beiben tc^tangefü^ttcn ^aijim: 400 13) + a vocatione Abrahae 14) ut patet] uti sepius S)Q»ov bnrdjftric^en: et sü Ij) annis fe^tt 16) deficiunt
*) jQuintusdecimus assyriis imperat Sferus annis .xx.' (SBerofu^ o. a. £i. 331. 141 b). •>) „Habitatio autem filiorum etc. non secundum totum tempus, quod subditur, sed secimdum partem magnam, a qua frequenter denominatur totum. Fuit quadringentorum .XXX. annorum. Non enim potest esse verum, quod a descensu Jacob in Aegyptum usque ad exitum fQiorum Israel de Aegypto fluxerunt .ccccxxx. anni, quod probatur sie: Caath
SuttieT§ aßcric LIII 5
66
MILLENAEIUS TERTIUS.
[Bl. M"]
2)1
2
Ordo Abraham Isaac
Patruui.l)
NAHE8S0N dux in Exitu, unus de duodc- cimPrincipibtis, snspen- fius in Campestribus
1) + usque Sieje Überfielt ftejt jc^on jetjii 3a^tjcl)nte fiü^er, f. oOcii S. 03 1: 3. Siffevn 1—15 fcf)len.
2) Sie
descendit in Aegyptum cum Levi, patre suo, et lacob, avo suo, ut habetur Gen. xlvj. ca. Item Caath vixit centum .xxxiij. annis et Amram, filius eius, centum .xxxvij., ut habetur Exo. vj. Item Moyses, filius Amram, erat .Ixxx. annorum in exitu de Aegypto, ut habetur Exo. vij., qui anni simul ooniuncti faciunt .ccc. 1. aunos tantum, et adhuc si volumus habere praecise numerum annorum a principio descensus in Aegyptum usque ad exitum, oportet subtrahere a praedictis .ccc. 1. annis omnes annos, quibus vixit Caath, antequam descenderet in Aegyptum, et annos, quibus vixit, postquani genuit Amram, et annos, quibus vixit Amram, postquam gemiit iloysen. Ex quo patet, quod non manserunt in Aegypto .ccccxxx. annis, sed iste numerus incipiendus est se- eundum doctoi-es catholieos a tempore, quo Abraham recessit de Aram ad veuiendum in terram Chanaan, in qua ipse et filius eius habitaverunt ut peregrini usque ad de- scensum in Aegyptum, et sie exponendum est, quod dicitur: Habitatio autem filiorum Israel, qua manserunt in Aegypto, scilicet cum illo tempore, quo manserunt in terra Chauaan et Aegypti et Philistiuorum, ut peregrini, fuit .ccccxxx. annorum, et ideo tota mausio deuominatur ab Aegypto, quod fuit diuturnior et ultima et a fine denominatur res. .S'ecundum Hebreos incipit ab illo tempore, quo dominus apparuit Abrahe, dicens ei: Peregrinum erit semen tuum in terra non sua annis .cccc, ut habetur Gen. xv., sed utrumque dictum videtur repugnare ei, quod dictum fuit Gen. xv. ca., scilicet quod a nativitate Isaac usque ad exitum de Aegypto fluxerunt .cccc. anni, quod Isaac erat .Ix. annorum, quando natus fuit lacob, Gen. xxv. lacob autem erat .cxx. annorum, quaudo descendit in Aegyptum. Gen. xlvj., et iude usque ad exitum de Aegypto fluxerunt .ccx. anni, qui anni simul iuncti faciunt annos .cccc. scilicet inter nativitatem Isaac et exitum Abrahe de Arau fueruut tantum .xxv. anni, quod probatur sie: quod Abraham .Ixxv. annorum erat, quando exivit de Arau, ut habetur Gen. xij., et centum annorum, qnando natus est Isaac, Gen. xxj. et sie de numero praedicto, scilicet .ccccxxx. annorum, deficiunt anni .v. secundum dictum doctorum nostrorum et secundum dictum Hebre- orum deficiunt adhuc plures, quod post exitum Abrahe de Aran per plures annos illa apparitio fuit facta sibi, quod tempore interniedio venit in terram Chanaan et inde ivit in Aegyptum et rediit in terram Chanaan et separavit se a Loth et reges debellavit, ut patet inspicienti textum, Dicendum, quod iste numerus, scilicet .ccccxxv. annorum accipitur per partes, quod colligitur ex annis plurium hominum similiter aggregatis, ut patet ex dictis. In talibus autem numeris partialibus numerantur tantum anni com- pleti et dimittuntur incompleti, verbi gratia, cum dicitur: Ixxv. annorum erat Abraham, quando egressus est de Aran, intelligendum est .Ixxv. annonim completorum et dimit- titur septuagesimus sextus, quod erat incompletus, licet forte tres partes illius auni transissent et eodem modo in alijs numeris partialibus, qui fuerunt plures forte, quam supra sit expressum, ita quod talis omissio annorum incompletorum bene ascendit ad .V. annos completos, qui supplentur in numero totali .ccccxxx. annorum et sie verificatur dictum doctorum nostrorum, de verificatioue autem dicti Hebreorum ad praesens super- sedeo." (Bibl. sacra 1, 60-5f.)
MILLENABIÜS TERTIUK
67
3 |
lacob |
|
♦ 4 |
Inda |
Descendunt 1) |
5 |
Perez |
in Aegyptum. |
l.ailo(e4C, 12 6 |
Hezron |
|
l.lil)ron.2,9ff. 7 |
Rani |
) Isti2) in |
8 |
AmnünadabJ Aegyp^to. |
|
iHlUt)4.13if 9 |
Nahesson (Dux in Exitu |
|
10 |
Salma4) |
(Dux intfoitus |
11 |
Boas |
inteiTam5)cum |
12 |
Obed |
losiia, qui dnx- |
13 |
Isai |
itRahabß) nie- |
10. 14 |
David |
retricem Icri- |
MAME- 15 |
Salonio |
chontiuam. Ex |
LUS.30.'') |
qua Boas.) |
1. Gf)toiI.7,20rf.
Falsi Prophetae ex E-_ phraim, volentcs ter- rani promissam ante tempus intrarc et a Plii- lisfeis occisi .1. Paral. 7. viäe ibi Lyram.^)
et
I *i)
Moab propter Peor, Nu.
25.cum fuisset dux 40.
annos per deserium, us-
que ad introitum terrae.
Et pater Christi veniuri.
XMatth. 1.
cum alijs 12.3) Principi-
biis suspensus in Campe-
stribus Moab,propterPe
or, Nu. 25., cum fuisset
40. annos 7) Dux per to-
tura deserium, usque ad
introitum terrae Ca-
naau.)
<8 * •' losua 8) nascitur anno
XMosi42.,utinfra.h4 hs
Salma, dux introitus in terram cum losua, duxit Rahab meretricem leri- chonfinam. Etipsepater Christi, Matth. 1. Exquo Bons, h 2
X
4. Wo|e25,4
'J«att(|.i.4
4.!Dlo|e25,4
iBiattli.t,
-B: *3)iefc Seiten fcf)(cii.
I: 1) Uli ilescenderunt 2) llii 3) 12. fc^lt 4) Salma, Boas, Obed finb bind) rinc
fitonimcv {xtäjii), Is.ii, David, Saloiuo butd) ciiic fitomtncv lünU) juiammeuQcfc^loffcii; lieben boas fte^t ommanbc: Uutli, unb neben ISoas, Obed, Isai je eine 80 (mit roter 2intc,i 5) introitus iu teriam] in terre iugressii 6) Kaab 7) cum fuisset 40. annos . . .
terrae Canaan. fe^It 8) losua . . . inIVa fcfitt
II; i) Sicje ,3f'rf)t" festen
») ,Sextu8 decimus rex Mamelus Babyloniis imperat annis .xxx." (SBeroju? n. o. C Sl. 142»). ^) „'Occiderunt auteni eos viri Geth", qui erant Philisthaei . . ." (Biblia
saora II. 1054).
5*
68
MILLENARIUS TERTIUS.
[m. Liij"]
[Bl. J\PJ
[ai.4lb]
1. ®Q1H. IC, 19 f.
Potest äiaiii 1) dici,quorIBoas natus Sit an- no.20. inio.30. post in- [5BI. gressum. 19''] Quia liaab poiuit esse puella seumu- lieriuveneuh, cum nuberet Salnia.
Necessel) est istos tres patres 2) :
Boas 3) 14)
Obed 2 _ lesse 3 valde diu vixisse, scili- cetS) toto tempore ludi- cum, usque ad Regmira David 6), uain Isai mittit filium David ad Saul regem, üude Lyra") ex Ebraeorum opiuione faeit tres Boas, scilicet 7): pa- trem,filium,nepotem 8),et hunc 9)tertium faciuutpa- tremOhed,qnodnoncTC(lo.
Sed Fingamus: Boas nascitur* ex Sal- ina de Raliab 7.** aimo post ingressuin terrae Canaau.
Obednascitur* 100.° an- no Boas ex Ruth Moabi- tide.
Isai nascitur* 100.°° an- no Obed, filio Boas, (ne- pote Boas.)
Davidnascitur* 100. an- no patris sui Isai. David40.°°°annofiatrex, unchisanno20.vfhifra.
Sunt autem a nativitate Boas ad nativitatem Da- vid 350. anni. Si nunc istos 50. annos superflu- os distribuis inter istos tres patres, Boas, O- bed,Isai,cuilibet adden- do IG. vel ] 7. annos, ut Boas 117. generanti O- X bed. Obed 117. generan- ti Isai. Isai 116. generan- ti Davidem, Non erit opus tres Boas finge- re 10),Necestimpossibile, cum Abraham genuerit ex Cethura 120., ut supra Gene. 25.11) Etscriptura facit Boas et Isai senes valde, dum generant ille XObed, iste David. Et "Ehud 21 ultra lOO.fuit, mo- riens,quirexit80.^'annis.l2) Exitus de Aegypto an- no 215. a descensu, Et 430. a vocatione Abra- hae ex Haran. Gene. 12. Exo. 12.
Jf Anno 2. egressionis mittuntur exploratores X Nu. 10. et 11.") Tuncest losua 40. Caleb 42. an. (losua 14.) 13)
l.ü)io[c25,lf.
17.
SPARE-
THÜS.
40.^)
SRitI)t.3,30
EXI- TUS de Aegypto.
l.!»!o|cl2,4 2.SDlo[ci2,40
4.9)iofclO, U
5o[.14,7ff.
B: *nascatur
"17.
"110.
'114.
°30
I: 1) Sie)e 9ioti3 fielet i^on jcfm 3al)tjcf)nlo früher; f. @. 64 I: 3. |)icv ftefit bie Siolij S. Gö I: 2. 2) patres fcl)tt 3) Boas -Obed -lesse] .S;ilnia- Boas -Obed 4) Sie .3ttt)ten I — :i fefltf» 5) scilicet] quia 6) usque . . . David fetjtt 7) Unde . . . scilicet] Lyra t'acit ex Ka[biiiis Ebreis .3. Boas 8) + Nescio 9) Big 10) et bunc (oitf bcr linfcn ©falt«) l'i§ Boas fingere (nuf her redeten ©potte)] mit rotfr 2intc: Si Salma demus: Buas liliuiu anno .7. iugressus terrae, Et Boas 100. auuos, Obed 100., Isai 100., perveniemus usque .ad .10. aniium regni David. 11) Nee est... Gene. 25.] mit toter Jintc: Nee l'uit impossibile immo nee insolitum eo tempore generare anno 80. 90. 100. uti in Mose, Jacob, Abraham, qui generavit anno .120. de Cetura, uti Cien. 25. 12) Et
scriptura . . . qui rexit 80. annis. fc^lt 13) Anno 2. egressionis . . . (losua 14.) fef)It
II: i) 3lm SRanbc nrtcn Boas: .7., tirtcn Ubed: .100., ntim Isai: .100., ntbm David: .100., nefieii David .. . rex: .40. 2) Ephud 3) .8. 4) .13., berieffett qu§: .11.
'^) Biblia sacra II, 291 f. 2)en SBortlaiit f. gjadjtrag I am ©djluffe biefcS ©tiid^. »>) ,Deci- mus septimus rex Babyloniorum fuit Spiiretus et regnavit annis .xl.' (iöctofu» n. a. £). SSt. 143'').
MILLENABIUS TEBTIUS.
69
[SSl.Liiij"] [Bl.MiJ"]
4.aKoiC38,S8f.
11:
N-. |
v |
m |
p |
P |
S" |
►2 |
|
c |
n |
» |
|
fD |
s- |
o |
!>< |
9» |
c |
1)
^ o ^
p? ^
o ISS a
s-' • i s; c '^
c 5 e n. B
^
9 "r2
CS OJ ;sl D
C
D P
e^ B
C B
-^ O
„, 03
= w
— 00
^2.
S, P P =n
re B.
3 ■*
2- =, • 0^3 2
fa B '
3*5" «ÖS Ol n - C = 5- o c ä-* 2 ® i-" 3 er
CO § m
P 3 -3
3
B
O
a B- 5 p
bI:
P sc
i-s "C ro
c |
r*- |
0^ |
3 |
3 |
p n |
ö! |
!^ |
3 o |
<; |
s |
|
Cl- |
2- |
o |
p |
||
a> |
o |
p a
fD 3
3 ^
o !z;
p 3
B ö
B S
3" 3
CO X
o
C
I r*
Ab
cc 2.
O ET.
°Nativitas quinque librc Qnadraginta anni in c |
||
] |
||
; |
||
X |
||
rum Mosi, (Scripturae san esei-to, pleni maguis mir |
||
c 1 |
X |
|
Co' Hh |
||
^ns et initium, hie incipit.) et Historijs, in quatuor |
||
X |
tri
<
o
B
^ remus esse multa per Histeroii et Proteron scripta.
2)2)
18.
ASCÄ-
DES .dO.")
" 2)ct aonjc Snl^att bicfet Seite ftc'^t Wagetec^t in ber tinfen QpaÜe. * Sed Historiae,
ab exilii annis duohus primis factae, scribuntur a cap. 14. Exodi usque adfinem. JDeinde per toiuni Leviticum usque ad 15. cap. Numerorum. Sed a cap, 20. Nunieroruvi, per totum Deuteronommvi historiae factae sunt ultimo anno, scilicet 40. exitus. Quia Aaron moritur anno mo .123, annorum, id est anno Mosi .120,, ut patet m Textu,
1) 3« l>i:t linfctt ©(lattc ftt^t ftott bt§ Slifafjeä Nativitas etc. maflcrecftt: Disputatio, An etiani ante liec tempora fuerint Litere, Scriptores etc. Cum solus Moses extet. Fuisse diountur, Sed haud dubie pauciores, dum adhuc frequentier Angelorum conversatio et traditio patrum viva voce assidua fuit, quae, postquam libris omnia niandareutur, desieruut, Nani et Christus omnia in Spiritus officium revocavit. 'i) 3n bet te(^ten ©})alte fte^t fenttcd^t: Nativitas quinque Librorum Mosi. Anni quadraginta in Deserto cum suis Historijs et rairabilibus in -lor Libris Mose, Exo. Levit. Nu. Deut, conipreheusis. l) §intoeticnbc .§anb 2) .fiiet ftc^t (tgt. ot'cn Bei I): An fuerint literae ante Iiaec tem- pora, disputari potest. Haud dubie pauciores fuere, dura adliuc frequentior Angelorum conversatio et adsidua patrum traditio viva voce fuit, Quae, postquam libris mandata sunt, desieruut. Nam et dominus omnia in spiritum et vivam vocem renovavit. 3) in duobus primis annis fel^lt i) Numeroriim fe^tt ") „Decimus octavus rex praefuit Babyloniis Ascatades annis .xli." (SBcrojuS o.a. D.
70
MILLE NABIUS TERTIUS.
[SSI. Liiij"] [Bl.Mij"]
t®t.42'>]
losua Dux prinius lu- dicum, 40. annis cum Athniel. <v
Liber ludicum a losua incipit, mirabilis sane, si tempora cum Histo- rijs cousideres. tlO
Mose moriturau. 120.1)
Finge hie Boas nasci ex Salnia, sciliccf 17. anno post ingressum terrae. Quia cum et Paral. et ambo Evangelistae, Lu- cas etMatthaeus, tantum tinum Boas numerent,
MMD
5.iD!o(c34,7
Sex anuis vincit losua reges vel 7., quod pro- batLyra.'')Iosu.l4.2)i)
X Fiuge Boas hie uasci ex Raliab 7. au- no ingressus.3)
)
Anui divisionis terrae Canaan sub lo- sua 32.'" annis. 4) His completur5) über lo- sua totus.
5of. 14, 10
2500
)
6)
I:
2) Sex anuis . . . losu. 14. r>) His complefur] Hie est
9H*|t. 3, 8
1) anno suo .120. (ütctgejc^riefien) Sil ^ier reicht bie fifommcr fe!^tt 3) Finge . . . ingressus. fc^lt 4) 32. anuis] 27
6) -)- Chusan Rasathaim .18. annis vexat Israelein, quorum quinque sub ipso losua trans- ijsse cogit ratiose ntire. lud. 1.2.3. U: l) -|- ex annis Chaleb ibidem. Tic fc(^§, tjli'. fieicn 3«^" fi'tb ^'tv aiid^ burdfi eine fltammer äuiommenflefogt; bie gtoge fltammer rei$t etienfo »ncit tote in I. 2) .22.
581. 144»). S.'iif()er folgt ^icr in ber geitangobc bcm 9)ktaftl^ciU'ä (|. oben @. 18, .">>; bcv ucr: änbctte gkmc inirb nicf)t auf Sutf)cr* 9{ccf)nuiig ,yi fe^eii fein.
=*) ,'Quadraginta et quinrjue anni sunt, ex quo locutus est dominus verbum istud ad Moysen'. Hoc autem fuit secuudo anno egressionis de Aegypto, quia illo auno mense secundo decitna die mensis recesserunt filij Israel de monte Sinai et .xxix. die mensis tertij veneiunt in Cadesbanie. Et inde niissi sunt exploratores, ut hie dicitur et habetur Nu. xiij. Filij autem Israel fuerunt in deserto .xl. annis, antequam transirent lordanem et pugnarent contra Jericho. Si igitur ab istis .xlv. aunis subtrahatur prinuis annus, antequam mitterentur exploratores, remanent sex anni a transitu lordanis usque ad divisionem terrae per losue, de qua flt hie sermo, quia tunc dixit Caleb verbum istud. Et ex hoc patet . . . quod losue sex annis pugnavit pro acquisitione terrae, antequam divideret eam" (Bibl. sacra II, 99 .
MILLENABiaS TERTIUS.
71
[581. M«]
[Bl. Mii]']
[S8I. 20»]
[»1.43»)
SRidlt. 2, 1 ff.
AMYN-
TESA5.*)
similiter et Euth uUi. non possumus ires Bo- as cum ludneis ponere.
Ei^o siib losua et Ath- niel fecerunt mala illa 2), quae ludi. 3) 1. et 2. scri- buntur4), AdhucvivoE- leazaro,filioAaroui.s,An- gelusDci5)dictiis ibidem, iit videtiir. (Esto tarnen verus aliquis Angelas.) Historiani Miche sub Athuiel, vel in fine losua, ponendam cen- seo etc.'')
1)
lOSUA uiorituivu; «ol 10. I (Athniel8.)Cuiaddnntur i 8. anui Athnielis ludi.
3. Et fiunt 40. anni a
niorte Mosi.6)i) X
Ehud-" 80. lud. 3. con- tra Moabitas, sub quo adhuc Eleasar videtur vivere.8) Nam si fnit E- hud9)^^40.annorum,cum cepit iudicare, tunc vixit cum losua plus 40. an- Xnos.lO) Si fuit 50. tunc
3of. 31,29
iRtcf)t. :i, 9
iRi(l)t.3,30
I: 1) + Athuiel .13. 2) mala illa fe^tt 3) + über 4) scribuntiu-] commemorat
5) Angelus Dei . . . aliquis Ängelus.] Qui videtur Angelus dici. c. 2. 6) I08UA . . . Mosi. fc^tt 7) Historiam . . . censeo etc. fcf|[t 8) adhuo . . . vivere] (but(^ftvic§en : vel tinb üicrgcftfjvictcn:) carte Eleasar adhuc vivit (bliriiöj'tvii^en; vel saltem Pinehas filius) 9) Ehud fuit 10) plus 40. annos.] 40. annis.
II: l) + Nam quod ludei tribuunt losuae 42. loseph .44. in auuo .2. (bitrdjftricöen: Eges) Egressionis, non curo. Haec ratio melior et certior est. 2) Ephud
a) £« 18. Äönig ift ber Ic^te , her fid^ »on 33eto|ul genannt finbet ; je^t niufete £nll)ei; bic „Commentaria Manethonis" ju 9!atc jic'^cn, ItJCitn et nic^l mit bcn 9Ingaben bei 5}Je= tnfti)ene§ (f. oben @. 18) fid) begnügte. 9Jinncll)on beginnt: „Berosus inter Chaldaeos historicos probatior: detloravit brevissimis annotationibus omnia Cbaldaica: de potiori- bus regnis orbis a diluvio maximo, quod deorum maiores scribuut fuisse ante Ninum, usque ad praecipuum regnum Troiae condituiu. Nos quoque, ubi ipse reliquit, pro- .sequimur ea : quae nobis ex nostris historicis vel eorum relationibus consequuti sumus, per noätros aegyptios reges progrediendo, ut ipse egit .«üb Assyriis. Aegyptus eiecto fratre Danao regnavit annis .Ixviii. Ab eo aegyptus nomen accepit, Pharaones pro dignitate dicebantur. Anno huius quinto regnavit Amyntes annis .xlv." (3n bem in ber eintcitung @. 9, Slnni. !, genannten Sammelmerf Sgl. 146»).
MJLLENARIÜS TERTIUS.
[»l. M"] [£l. Miij"]
[S5I.43'>1
20. BEL 0- CHÜS iu- iiior .25.^)
B: * res gesias
1)
fuitunus 2)infantium sub Mose in deserto nato- riun, etsublosuacircum- cisorum.Quicquid sit,ip- se vidit prelia et gesta * 3) losua et Athuiel, etiatn si vix 20. annorum Iu- dex f actus esset 4), Forte fuit unus ducum in ex- X ercituIosua5),vel saltem egregius Miles.^
XSubistoEhud6)i>Histo- riam Levitae cum uxo- re sua faetam esse cre- do^', Quia sub Pine- has facta est, Qui fuit ad minus 20. annorum, cum occideret Midiaui- tidem, anno ultimo in deserto, Et anno 40. Ehud^\ ipse est 100. an-
X norum. Deinde credo quoque Historiam Ruth sub hoc Eliud^' factara, ut ita sit Miche prima,
SRii^t.lS.lff.
4. 9)!oiC25,7ff.
Wicljt. 17,lff.
I: 1) .fiier mit roter Sintc bic Jiotij: Si demus Boas 100. 90. 80. aunos, dum geiiuit Obed, ipse vidit (bur^ftri^cii : Obed) Ehud. Et ita fierj potuit, ut historia Rutli facta sit sub Atliniel vel Ehud. 2) unus fuit (bann burc^ftrid^cn ; Pine . . .) .3) et gesta fcf)(t
4) esset factus .5) Et fuit unus forte ducum exercitus losua Sic Siotij rei(J)t nocf)
jtoci ^afjrje^nte luciter 6) Sub isto Ehud . . . ostendit. fcl^It
II: l) Ephud + credo 2) esse credo fe^tt 3) Ephud
:>) 3JJaiiet{)oii : ,apud Assyrios Belochus iunior" (n. a. C. 4^1. 146''); bie SHegierung^äeit 6ei OTctaflfjcncs: oben ©. 18, 6.
I
I
MILLENABIUS TEBTIUS.
73
Levites secuada, Ruth | tertia, sicut et ordo ipse | iu libro ludi. ostendit,
X
581. Mij» [Miiij". 41 «|, ba« 259.— 261. 3nf)r,5ef)nt nacf) bcv ©c^opfung umfaffcnb, tft t)i§ Quf bte Üianbfcemerfung jum 3a^« 2596 nacf) ber ©d^bpfung in B: 21. BELLEPARES .30.^) teer. 2(m enbe be§ 260. 3a^räef|nt§: 2C00 mhdg. 3Jlit bem 260. Sa^vae'^nt Beginnt: [581. 20b].
[SSI. Mij"] I [Bl.Miiij"] I
Doceut Historiae ludi- cum, sub et post losuaö) finitimas gentes voluis- se reguum Israel delere et Canauaeos ulcisci, nee pati novos homi- nes iuterra sua. ■?) Itapo- pulus post populum con- spiravit et puguavit contra populum Dei, sine fine, ut et ipsis8)regibus9) post ludices nulla fue- rit pax usque ad captivi- tatem Babylouis.° Sic Haeretici post haereti- cos, tyranni post tyran- nos voluut delere Ec-
Dibora et Barac 40.
ludi. 4. 1) " Contra labin, regem Hazor2),fuerunt^' anno 120. post Moseu3)3), 88. post Iosua.4) Finge 6) hie nasci Obedt2hi Tunc historia Ruth est X facta sub Ehud^' (uti dicit textus): 'Tempore unius ludicis etc.' Et vi- dit gesta Gedeou et for- te interfuit.
9!ic6t.4,4ff.;5,31
X
OBED.
22. LAMFli-
IDES.32.^)
I
A: ° I:
Babylouis 1) lud. 8. 2) regem Hazor] et Sissera 3) post Mosen 120. 4) 88. post losua.]
post losua .80. liand dubio fuuc xx vel xxx annorum. 5) Docent . . . losua] Istae
■ Uistoriae docent post losua 6) Finge . . . iuterfuit. fefjtt 7) nee pati . . . terra sua. fe^It 8) ut et ipsis] ita ut 9) + quoque II: i) tmt(i^ftiidöcn: 8 am IRonbe: .4. 2) + autem s) + et 4) Kpbud
■') 3JianetI)0ii: „apud assyrios regnat Belopares' (q. a. C. 3B(. 147^); bic 9!egietuitg?äeit bei Wclaft^enco: okn ®. 18, 6. '') SDldneiljon: ,apud Assyrios regnavit Lamprides' (a. a. £'. ißt. 147''); bic Slegieniiigääeit bei 'JJtetaft^ciieo : oben @. 18, tif.
74
MILLENÄBIUS TEBTIU8.
SPf. UO, 2
[5ÖI.Miij»] [Bl. N'']
[«1.45»)
[Söt. 21a] Sticht. 8, 23
1. »nm, 8, 7
clesiam 1), Sigiiificaute Scriptura, Deum solum esse defeusoreinsuonim, 'in medio inimicorum', Psal. 109.
Vides ante Reges 3) non fuisse certam successio- nem Ducum, ex certa uua tribii; Sed Dominus fiiit4) Dux et Rex eoruin, Si- cuti dicit Gedeou *) : 'Nou dominabor vestri, Sed Dominus etc.' Et ad Sa- mueleni : 'Nou te, sed me abiecerunt, ne reguem super eos'. Ideo elegit Duces proraiscue ex tribubus. Sic in Eccle- sia non facitsuccessioE-
X
piscoporum Episcopos, Sed Dominus solus est Episcopus noster, susci- tansEpiscopos,ubi,quos, quando vult, ut in Hie- ro[nymo, AugU[stino, Amb[rosio,Huß etnobis videmus, neglecta suc- eessione, quam iactant X Papistae.
Gedeon2)i) 40. lud. 8. contra Midianitas.
X
9ii*t. ,iiff. 8,28
SOSA- IIES .20.^)
1 ) Sic Uaeretici . . . Kcclesiara] Scilicet 2) Gideon H) Viiles ante Ileges . . . iactant Papistao (auf bcr rechten ©pattc) fetitt Stott befjen mit rotcv Sintc in bev tinfcn ©polte neBcii 4): Si denius Oberl .100. 90. 80, auuis frui [?] sub et supra. dum genuit Isai, tunc vidit Uideonetn ]) Gideon
'■^) gfe^ü hu !ü('aiictl)Oii; bei 'Dietoflljciies j. oben ©. 18, '
MILLENAlilUi TERTIUS.
75
[»IMiij"]
[Bi. m]
(i8t.46'']
. Süll, n, 1
aVB. 13, VU
SIVB- 13, 18
SlVfl. 13, -.'0 f.
Notal):
Tempora ludicuin a morte Mose 2) usqiie atl Samuelem sunt 357.3) iii- cluso losua, ut ipse vi- des4), Nee falliS) sinit supputatio7),cum3.Reg. G.ceuseaüturaiiiii abexi- tu ail teuiplum Salomo- nis 480.11)1) Unde manifestus error est in Act. Apostolorum IS.vitio sciiptorum, La- tinasane 13)translatiol4) bis falsa est, dum 450. ponit ante ludices, sub distributione terrae, co- gens Lyrani 17)'')recurre- re ad annos, iisquelsaac.
Graeca vero 18) falsata est,positis 450.19)pro350r facili scribeutis errore, proTßtaxoatoJ?20)facien- tis leTQay.oaiois- Sic enim dicit Paulus: 'Tulit mo- res eoruQi in deserto per 40. annos'. (Hie 'P vides Mosen in- cludi)21) 'Deinde quasi 350. annis22), dedit eis ludices,
usqueadSamnelem,Inde postulaverunt Regem, Et dedit eis Saul, filium Cis,40. annis.' Hie vides Samuel et Saul cum suis annis seorsum cxcludi 6) a. 350. annis 8), ut illi ipsi 350. anni 9) maneant in ludicura tempore. 10) X Quod autem dicit (quasi) fit ideo, Quia 8. vel 7. anni 12) .superant plenum numerum, quem voluit solum uuraerare 15), ut in- fra lephthah 16) quoque faeitjCum suis 300.aunis plenis, omittens sex su- perantes.
X
C] MMDGC
Abimelech sediciosus 3. Ind. 9.
Thola 23. lud. 10.
LAMFA-
BES .30.^)
SHidjt. 11,2«
SRidil. 9, ■^■i
iHid)l. iu,2
2700.
2) Mosi :5) 3m Sejt ift .355. butc6=
!ö7 4j vides ipse 5) SBerbeffett aii§: lauere 6) seorsum cum
7) supputatio] numerus 8) a. 350. annis fte^t om !Ranbe 9) illi
10) ludicum tempore] luUicibus 11) anni ab exitu ail templum
12) 8 anni vel .7. 13) Latina saue] ubi latina 14) on ben
15) sohim voluit nomiiiare 16) lephthe 17) cogens Lyram
18) vero] autem 19) Sertcffcrt au§ 458 [451?] 20) rem
-21) includi] inlelligi, oiiä einem ;,. 2 iinlcierli^cn, burc^fttid^cncn Sßort ucrdt'iü'il, iai mit
. . . cludi jcliließt 22i annis jcljU
11: l1 .48.
■') ?fet)li bei OTnnel^ou; bei a)ietaft{)etieS f. oben ©. 18,7. ^) , "Quasi post quadrin- geiitos et quiunuaginta annos', acilicet a nativitate Isaac, a qua usque ad exitum de
1) Sic 9ioti,; ieflinnt i(5oii ein Sa^rjc^nt ftüljer fttid^en, am iHanbe: suis nnuis excludi . . . anni] 350 anni censeantur 480. 3iQub gcfc^rictien . . . Isaac.l etc.
76
[«81. Miiij"] [Bl. Nir]
ti8t.46»]
25. PÄNNI-
AS MJ")
MILLENARIUS TEBTIUS.
ludices pacis: . . Thola et lair.l) » '
X |
||
X |
||
X |
lAIR 22. lud. 10.
Siic^t. 10,3
I: 1) pacis: Thola et lair fe^lt St£ Slnotbnung ift ettonä nnbEV?. P-A-C-I-S fletjt in bei: üiifen ©Jjotte gonj Un!§, bann hinter bev Ätamnter nui : ludices
II: 1) 3n bicier Ätommct ftc^t: P-A-C-I-S I-U-D-I-C-E-S Sie icflinnt on bctjelfien ©teüc, tcid^t aber l)i§ über bo§ etfte ^oTjrje^nt auf ©. 77.
Aegypto fluxerunt aniii f|uadringenti, ut ostensum t'uit üen. 15 (Bibl. sacra I, 21.3 f.), et quadraginta iisque ad ingressuni terrae prouiissionis, et inde decem, quibus pugnavit losue contra gentes praedictas ante divisionem terrae, unde dicitur losue 11: "Multo tempore pugnavit losue contra reges istos'" (Bibl. sacra VI, 1130).
■') JJianctljon: „Assyriis imperat Pannia-s" iq. q. C 231. 149>); bie iKegicrimgljcit bei liietn)t()eiiel oben 6. 18, 7.
J
MILLENARIUS TERTIUS.
77
[SSI. M Uli"!
[Bl. Nij^J
(S8l. 21"]
[«1.46»']
1)
iHidJt. 11,26
B:
■9.
8 p |
X (0 Ol rft |
(5 |
||
3 |
0 |
Tl |
||
2 |
<S |
(T*- |
||
^^"' |
?" |
W |
r*- |
|
O |
B |
i |
B_ |
|
o. |
i;»' |
HH |
►13 |
|
«rt- |
3 tu rr: |
0 |
||
o |
o |
7; |
||
m |
rr. |
<-v |
3_ x' |
|
d |
T1 |
a |
crt? |
|
s- |
m |
IV |
tc |
|
w |
5 |
J= |
||
p |
0 B |
|||
B £3 O |
-^1 |
B |
1— ( |
^ &• |
cn |
O |
55 |
||
CO |
<Ä |
• |
CO |
|
'^ |
o |
X |
^^ — |
|
er |
p |
B |
0 |
|
^ |
2; |
|||
Ol 8 |
no |
5 ■5' |
||
_^. |
B n |
ro |
||
o |
C |
P |
e^ |
|
3 |
o |
'3 |
§- |
0 1 |
1)
FiugelO) hie nasci Isai,
patrem David. Et Andit Gestalephthah, Samson et Samuel, et forte iu- teifuit.
X
Interregnum 18.11)Iud.lO.
Isti 18.12)annisuntiungeii di adaniioslephthali 1^)^ qui Ammonitas oppres- sitl4)(istisl8.amiisfureu- tes)15)jSi;icutoninibusdu- cibus in hoc libro appu- tantur anni afflictionis, ut patet supputanti, Et
X estCauon supputaudilö), ut supra de 430. anuis, Exo. 12., diximus. Annus 300. ab exitu de Aegypto. 17) ^,
lephtahlS) 6.* lud. 12. X contra Ammonitas.
9!lifjt. 10, 8
2.1ini)|cl2.40
36.
SOSAR-
MUS .19.'-)
SRIdjt. 12, 7
I: 1) 5)cr in ber tiutcn ©pntte fenftec^t ftc^enbc WOft^nitt; Tiecenti anni . . . fic'^t l^ict luüBeteciöt iifcet bie gonjc Seite 2) prescriptionis fcfjü 3) lephtlie 4) de Egypto] Egypij
5) 6. Hunt) ante lephtlie 6) Tacet . . . lius 6.] Quos tacet 7) superabundantes]
superfluos ad summam S) annis fe^It 9) Circitei- . . . annos fe^tt 10) Finge
. . . interfuit fe^Ii 11) + «in. 12) Isti 18.] Sed ij 13) ad annos iephthe iungendi 14) oppressit] compesouit 15) Sal GingcKammcvlc fe^It 16) supputandi] suppu-
tationis 17) Annus . . . Aegypto.] Hie sunt .300. anni ab Exitu Egyp. 18) Iephthe
II: i) S3i§ 5i«5tn reicht bie iflüiunter: Pacis ludices, Bgt. ©. 76 Sinnt. I untet 11. 2) Sicfe Ätammct Besinnt crft ctloa 6 3a^ve ?})äter.
") 2)innet(jon : „Sosarmus regnat Assyriia" (a. a. Z. a3(. 14;ii''i; bie Üiegieviinns.seit bei 3Jictnftl)encä oben ©. 18, 7 f.
78
MILLENARIUS TERTIUS.
[Bl. Nnj"]
[«1.47»]
Hunc volunt esse Boas
nepoteni 2) ex Salma diice, marito Rahab, maritum Ruth Moa- bitidis, de quo supra meuni seusum di.\i.3)
27. MYTRE-
CÜS .37.«)
ludiee.s pacis.4)
Abessan vel Ibzanl) .7. lud. 12.
X
Elou 10. lud. 12.
X
Abdon 8. lud. 12.
SHidlt. lä, 9
9iit^t. 12, 11
IRidjt. 12, 14
XSamsou 20. lud. 12. iHitiit. u;, ai
Contra Philistaeos.
I: 1) vel Ibzaii felfttt 2) iiepotem] aitftatt bf§ nuSgeftvitfjoiicii filium nn bcii Manb gcfc^virtcit 3) ex .S.ilina . . . dixi.] Salma (biitdifUic^fli: ix, iibcvgejcfixicDcii :) Maiilj .Kaab, Maritum
/l'
ünlli, Trps ciiini fncinnt Boas, nt sn))ia 4) @o flefrfltietcn : Iiulices
») gffW* loi SWnneUjoii ; bei 3JJctnft^enc§: „Mvtreus viointj septoni" (|. oben ©. 18, S)
MILLENARIUS TERTIUS.
79
[m. N "1
[Bl. NHj']
Ol. 47'>] l.Snm. 18,11
28. TAUTA- MUS .32.^) [581. 22»]
1. (£I)V011. 21, 4
HuncSamsonl)l.Reg.l2. Samuel appellatS) Be- daii, quod voliint pei- Syuoopen tlictu in, quasi Beu dau, qiiia fnit 3) de tribu Han. <« 4)
ClMMDGCC
erat Sacerdotum propri- um aut successorium, iudicaie scu regere po- pulum, Sed offerre et servire tabernaculo, ut «.lUiotca,? in Hb. Mose patet. Ly- ra exludaeis") diciteum gessisse cum filiis .sum- mum Sacerdotium, vitio i Xpostororuni exEleasar*'), 2800
quiafilijeiusportaveruut i- ä(im.4,4 u.n
et amiseruut arcam, Sed
hoc nihil probat, ( Vel ra-
puisse Sacerdotium vi-
dentur a filijs Eleasari^', |
sicut Maccabei fecerunt j i.wntt. 2,7tf.
rapto Sacerdotio et
ducatu, ut infra.)6)
IsteEli 5) iion fuit ex fa- milia Eleasari**^^ Sed Ithamar (ut dicunt), Non euiui uumeratur in suc- cessione sunimorum Sa- cerdotum, 1. Parali. 25.'' Adeo ueque fuit suiii- mus Sacerdos, sed Iu- dex, sicut Samuel^' neu fuit summus Sacerdos, sedludex inI»rael,Neque
XELI. 40. I. Reg. 4. 7) Huiusignaviam satis ar- guit, quod licentiae filio- rumindulsit, neccuravit docere 8) populum, Unde scriptura dicit 9) : 'Sermo Domini fuit preciosus^, scilicet ipso uegligente officium suum 10) docendi etregendi.Ideo ll)'facie-
Xbat imusquisque, quod placuit,cum non esset rex in Israel', Ideo et era- dicatus est.
1. äQm.4,1»
SRlt^t. 21,25
ii : * Mleazar ** Eleazari
I: 1) Huiic Samson] Qui 2) Samuel appellat] vocalur 3) quia fuit] fuit eniiii 4) .?)ict flc()t mit rotcv Sinfc: Si demug Isai .60. annos, cum geiiuit David (quod valde credibile esl, quia seuex appellatur), Tunc ipse iiatus est hoc anno et vidit Samsoneni. Si dederis .80. vel .90. vidit etiam leplitlio 5) 6i§ 6) Iste Kli . . . ut infra (auf bei rrdjtcn Spalte) Statt biefc?- Slti^liiitS ftc^t mit in bcr linfcu Spotte, bann atix nod^ in bie näd^ften ^o'^rjc^nte ^ineintcic^enb : Öub isto Eli facta creduntur, quae de Sliclia 17 et 18. ludicum, Et de uxoie Levite 19. 'JO. 21. lud. scribnntur. Ad- dunt alij Historiam quoque Rutli (bie gfiptrvttn SBovte rot untcTftvliJ)cn ; am Wanbe mit totcv Sintc: Non credo) Quia scribitur in omuibus (in omniljus jlocimal gejd^tictien, jum ,jtt)citen= tnot buxdjfttic^en) illis locis, Non lüisse regem in Israel, Et est verisimile Oeücientibus ludicibus Et Gentium regibus florentibus fuisse sub ignavo Eli quoddam quasi Interregnum. 7) Sflbov: lud. burdjflridjcn 8) curavit docere] docuit 9) dicit scrip: 10) suum fc^lt 11) Ideo] Et
II: 1) Eleazar 2) Eleazari 3) .25. feljU i) sicut Samuel . . . sed Iudex fe^lt
") Itv. ÜBortlaiit (. 5fad)ttQg II am ©i^liifle biejfS ®tücfe§. '■) SieSglcidien : 9Jact)trag III.
9fitf)t.l7,C; is,i 19,1; :'1,:;5
80
MILLENARIUS TERTIUS.
[m. Nij«]
[BI.Nnij"]
[181. 48»]
29.
TEU-
TES .40.'^)
3!iitlt.l7,lff.
Slnioä 5, 25 f. |
SlM.7,42f. |
SRirflt. 1,34 |
(PoiTo)3) Historia Mi- die facta est ante Ehud ^\ mox post moi-tem losuae, quin dieitur ibi, Tribum Dan noiidum obtinuisse, sed quaesi- visse possessioneiii. Nee miruni sab bonis ludici- bus fuisse Idolatriam, cum fuerit sub Mose (ut Arnos allegante Stepha- ne Acte. 7. testatur) et subIosua,utipsetestatur 24. et ludicum 1. 2. 3.
Si Samuel 1) est 30. an- norum, cum iucipit iu- dicare, est natus anno 10. Eli. 2)
Et hie 2) 3) ineipit teni- pus Prophetarum, ut ' ait Petrus : 'A tempore sipd. a, n Sarauelis omnes Pro- | phetae predixerunt dies X istos', Unde^' in Ebraeo libri Regum Prophe- tae maiores vocantur, Et recte. Plus enim est in illis prophetarum''', quam Regum gubernati- onis.
X
''SAMUEL etSaul 40») X Acto. 13.4)ti
Slpfl. 13, 21
1:
II:
1) Si Samuel . . . Eli. fe^U 2) Et hie . . . gubernationis. fe^tt 3) Porro . . . ludi-
cum 1. 2. 3. fe^U 4) Sie 5Ioti3 War jucrft jcf)« 3nT)Tc BoTt)cv angejc^t, ift bonn oSev jnittelft einer fttnmmct unb mit ber SBcmertimg: Hie her an biejc Stcüc gcwicien unb lautet: Saul Kex primus (cum Samuele qui .20. ante Saul praeiuit) .40. Actu. 13. Sarimtet ftcljt mit roter Sinte: Sit hie natus David 3n ber linfcn Spalte: 40. Samuel et Saul l) ^ier ftc()t bcv 9tbfi$nitt: Sub isto Eli läcla putautur, Quae de Micha .17 et .18. lud. Item de uxore Levilae .1;1. scribuutur. Et scribitur in istis locis, Non fuisse regem in Israel fecisseque unumquemque, quod voluerit. Et est verisiraile deficientihus judicibus et gentium regum üorentibus fuisse sub isto iguavo Eli quasi quoddam Interregnum. Aliqui etiam historiam Euth huc ponunt, Sed non est verum, imo omnia falsa. Nam historia de uxore Levitae sub Pinehas ut patet in textu, gesta est, qui succedit Eleazaro, quem credo esse raortuum vel cum losua, vel pauIo post, cum fuerit in Aegj'pto natus et in egressu iam sacerdotalis aetatis. Igitur sub Ephud pone hanc historiam, sicut et Ruth. 2) iiierjt^rift: TEMPUS PKOPHETAKUM. 3) Et hie] Hie i) Unde] Et 5) prophetiarum ü) Ephud 7) C'apitur a Pbilistinis arca domini et caduntur .30.
l.Sam.4,ie milia Israelitarum, Eli autem an .98. cadens frangit gulam. 1. Reg. 4. 8) -|- an.
•) ^Kanettjon : ,imperat Teuteus Assyiiis" (n. o. C igl. l.'il''^; bei SKetaft^ciie? j. oben <B. 18, 8f.
MILLENABI US TERTIÜS.
81
1331. Nij"] [Bl.Niiij»]
(181.48'>J
SH>(!. 13, 21
1)
l.@iim.8,i
l.Snm.is, i [SBl. 22b]
S. Paulus Acto. 13. So- li Saulü) tribuit hos 40. anuos, ut supra dixi, iuxta Canonem, quo2) an- ni 430.3) mansionis in Aegypto tribuuntur vo- cationi Abrahae et se- quentibus usque ad exi- tum. ludicavit 4) Samuel 20.annis5) ante Saul,Nisi velis fingere 7) Samuelem nullo anno iudicasse, qui tarnen usque ad Senium suumSjiudicasseetfilios substituisse scribitur. I. Reg. 8.9)
PorrolO), quod Saul scri- bitur fuisse filius unius anni,etduobusannis reg- nasse. 1. Reg. 13. Vide Lyram*),quividetursana dicere, scilicet quod tan- tum duobus annis bene regnarit usque ad pecca- tum iu A malech, quo me- ruit abijci et cepit Da- vid eligi etc.
XHic David nascitur.^H
XSäUL ungitur a Sa- muele.
X David ungitur" a Sa- muele 20. anno aetatis suae. 11)
oO. TYNE-
US ..70.")
l. ©am. 17, nif.
II:
1) S. Paulus ... Sauli] Quos (seil.: 40. anuos f.©. 80 I: 4) aot. 13. Paulus Soli Saul 2) hos 40. annos . . . quo] iuxta Cationem superius assiguatum, quia 3) 430. fcfjlt 4) ludi-
cavit] Alioqui 5) + iudicavit Israel 0) Hie . . . nascitur. fc^ft 7) fingere] dicere 8) suum fc^(t 9) 1. Reg. 8. scribitur 10) Porro ... eligi etc. fc()It 11) David ... suae fefttt l) ^kx am SJanbe : Nahas, rex Ammonitarum, vincitur a Saulo, qui habet exercitum tre- cema milia et triginta milia hominuni, haeo sunt .inno primo gesta 1. Reg. 13. 2) Hie . . . nascitur] Finge: Circa haec tempora natus est David 3) David ungitur . . . suae. fe^It
*) , 'Duobus autem annis etc.', scilicet in bonitate et innocentia sua, licet pluribus annis regnaverit existens in malitia. Vel aliter potest dici, quia post duos annos a principio regni sui David t'uit a deo electus et in regem inunetus per Samuelem, ut habetur infra .xvj. cap. et ex tunc Saul nou reguavit de iure, sed tantum usurpative, propter quod anni sequentes a regne suo hie reseeantur." (Bibl. sacra II, 390). *') 2Ra= net^on: „Tymeus Assyriis' (o. a. Ü. 33(. 151"); bei 5JietQflI)cnc»: ,Tyneus' (f. oben S. 18, ü). i;ull)cr folgt f)ier aljo offenbar nnt bem leiteten.
Sutöetä Sajette. Uli 6
82
MILLENARIUS TERTIUS.
[331. Niij-] [Bl. 0"]
[»1.49»)
2900
(2.Reg.5.)l)DavidOerat_ 30. auuorum,cuiji regna- re cepit. 2. Reg. 5.
re |
rß |
fD hH |
* |
|
B o |
o (= Ö" rn |
'salmis, t cultu |
o |
|
05 |
ö - |
(t |
||
r> |
«) S. |
o |
||
d- |
B |
::. a |
e-I- |
|
o |
B O |
o- |
||
r« |
B |
m 3. |
t» |
|
rt- |
'^ ^"^I |
P |
||
'S. c |
C o |
s, Hi ituto, |
B s » 5) |
/N5 |
(t |
||||
R |
torijs, onge p |
|||
cd' |
ff |
B B |
||
S ■TS cr |
s o o |
Prophet raestant |
o |
o |
B |
='^" |
|||
* |
CB |
t» i" |
CO |
X DAVIDrex 2),guberaa- torquartiMillenarij,cum suis posteris usque ad Christum filium etHere- dein, Gubernatorem per omnia secula et in aeter- num .7. annis in Ebron,**
3) et 6. meusibus 33. annis in lerusalem, 1. Paral. 3.
C! MMDCCCClX
Nati vitas 4) Psalterij, cum libris ßegum, secundo et fere diraidio priini.
iX Adulteriuiu ') David cir- I ca haec tempora. 6) '*^
DAVID.
1. Sl)ton. 3, 4
13.
DERCY-
LÜS .40.^)
2. Som. u, l R.
B: *—* fte^t toagevcc^t in bct linlen ©|)alte »on ° — °
I: 1) 2. lieg. 5 ... cepit. fet|lt ©tott beffcii flehen ^ict ou§ bcr teerten ©Jiatte bie SSJotle: Quart! Milleiiarij gubei-uator cum suis posteris usque .id Cliristum filium et liaeredeni quinti Milleuarij et in aeteruum 2) ©tatt bicfer 9foti3: DAVID ... 1. Paral. 3.] mir: DAvid 40 id est, 39 lu Hebron 7. 3) §icr bie 9ioti}: In lerusalem .33. 4) S)cv
Sltiic^nitt: Nativitas Psalterij .. . jcf)tic6t fi^, cienfoüä jenhcdjt, gleich an ben Slfiicönitt: Mirabile . . . an. ^Itilucidjungcn: cum libris . . . primi.] et lib. secundi regum cum dimidio lere primj. ö) S)cr Slbjc^nitt; Mirabile et beatum . . . ftcljt anäj fcntrc^t, ober in ber rechten S})alle, unb ctwo ein Sa^rjcl^nt tiefer. Slbloeid^unaen : tot aeditis] editis tot Historija] et historijs Prophetijs . . . instituto fel)tt Quod . . . superbit. fe^tt C) Adulterium
. . . tempora. fe^It l) 2. Reg. 5. David . . . cepit. fel^tt 2) Adulterium . . . tempora. jc^lt
=') 9iüc^ 5U;etnftf)eneä, j. oben ®. 18, 9.
II
MUjLENABIUS TERTIÜS.
83
[m. Niij»-] [Bi. 0»;
rai.49'']
Fingamus Salomonen)
20. annorum, cum cepit regnarel), tum sequitur eum hoc anno fuisse Da- tum,Nam2) in Ebrou non est natus,Sed post ■^) mul- ta gesta*patris4)David inIerusalem,Vel adde ei plures, Sed 10. addere non potes, Fatetur Da- 1. (£iicoii.i9, 1 vid ipse 2. Paral. filium esse tenerum adhuc etc.6) -)
TEMPLUM Salomonis.
Rehobeam7)nascitur,Er- go David vidit hunc suum nepotem , sicut multos alios ex alijs fi- lijs, natu maioribus Sa- lomone. * 2
3)
X(2.Reg.l5.)5) Et »factum estpostannum40.{uncti- onis David) Movet Ab- soloin** seditionem ad- versus fairem. 2. Beg. 15.
X Salomo 40. annis. 8) h 1
Templum Salomonis 'i anno 480. ab exitu Ae- gypti9),anno4.*' Salomo- nis, id est initio anni*' quarti, alioqui superflu- eret unus annus.lO)
X
a. ©um. 15, 7
i.ffbn.11,42
3. Re. 6.
ton. 6, 1
Ji: * res gestas ** Absalom
I: 1) cum cepit reguare] buTd)ftri(^cn: regnaus, Ü6ergei$rie6eii: incipiens regnare 2) tum
. . . natura, Nam] tunc iiasciiur boc amio .92. 3) -f uiultos annos et 4) patris
fel)U 5) 2. Reg. 15 . . . patiem. fe£|It 31tn SRanbe ^iet : Forte hie nascitur 8alomo
0) Vel adde ei . . . adhuc etc.] ut patet 7) lieholjcam . . . Öalomone. fetiU ^ier beginnt, anfangs nut in bcr linfen ©falte ftefienb, nad^^cr über bie gonje Seite |id) ousbrcitcnb, ber fotgcube, nadjfjcr buvdjftric^cne Slbfdjnitt: Texius .3. lie. 0. lacit 480 anuus ab E.xitu, Sed l. supputatio .4SI. si relro sujpputes usque ad Exitum. Scri^ptura [?] probatur hoc loco, quod (ut Lj-ra et liurgeusis dicuiit) aliquLando dimidius aunus pro integre ponitur, Et t^ndeiu in summa duo dimidii iu uiiuni iactantur. Ideo hie (but^fttid^cn: Salomonj, übergefc^riebcn ;) '■ Davidj .39. anui dari oportet, cum textus det .40. Stilicci per tot anno.': semel duobus dimidijs unum facieulibus aunum vel deiitur Salommii .39. Quia .l.Paralip. 3. David habet 1. Sliroii. 3, 4 .40. annos et .6. menses.») 8) annis fc^lt 9(tn SRanbe: Koboam nascitur 9) anno ab Exitu Eg. 480. 10) id est . . . annus.] id est iu pi-iucipio anni 4 'i.
II: l) 2. Reg. 15. Et . . . patrem. fe^tt 2) adhuc etc. fef)lt 3) Sacerdos summus tum
iuit Asaria. 1. Para. 7. 4) -|- regni 5) anni] regni i.ei)ton.6,36
») 6. gjadjttag IV nm ©c^luffe biefel ©türfcs. 6*
.Soll. 2,11; 11,4.'
84
MILLENÄRIUS TERT1U8.
[S3l. Niiij"]
[Bl. Oi)"]
[581. 23"]
[SI.60aj 32.
EUPA- LES .38.-)
1)
Nativitas2) Librorum:
IProverbioruiu, Ecclesiastes, Cant. Canticorutu.
B:
Si Abiam est 3) 20.auno- rum generans, Assa est uatus ultimo anno Sa-
ftest hjagercc^t an bev gleichen ©teile
lomonis, Si plurimuui vidit Salomonem.
4)
~ a o
ö B^ " "-^
O; « ^ »1-4
3 .D O
>
"S'Pna
cß
o 5 :y
&-^ -►^ a
72
03
a = 3 -?
g S «i
•^ 2 *^
a c 3
.2 *^
a <o s a
C3
a
3
-(j _
QJ O CS HH
Ol Ol C^
es o
3 -t-i +3 I— I
■+e = " a "^ a ■" i^ o •"
g oi 2; 1 -'■
t. pH Q m n 5 '
P-^ K -so a . ca 0:1:
er ;> I— I
■* a a
tu o
a a
CS «
2 3
a a - 3
TS
3 03
CS
*
■■Ö a 2 a o^S -s
•^ ^ g " ^ -t
«r'p-ü <"
.M a 3 O
o o
■73
a a
3 3
.2 rt
aCC .. a -kj <u
a . 3 .^
a;
- a - — 1' 3 ^ I— I a CS a> 'S er M
XEehobeamä) 17.5)3) hl
'15
l.pion. 11,17
l.flSlI. H,22f.
2.(£ticon.i'^,l3 l.fiön. 14, 21
1) §iet ftttit bie jcfet in ct»a§ anberei; gaflung ouf ©. 85 ftefienbc 9(oti3 in biefet Raffung : Si Assa est 2U. au. generaus losaphat, tunc est natus .6. au. Koboain. 3)avon anjc^Ueßenb bie in biefei ©polte unten iinb in bcr rechten ©patte oben fte^enbe Siotij über 9lbiom (Si Abiaui est ...); 'äbtteicijungen: est uatus] tunc est uatus auuo Salomonis] Öalo: auno Si . . . Salomonen].] Scilicet si plus habuerint annorum, viderint Salomonem. 2) Nativitas . . . Cant. Camicorum. fc^tt 3) ©. oben bei 1) 4) Statt bieje? ?ttfc^nitt§ fte^ ttagc= Tedjt, nictit ganj Jo tief ^inuntcrtcic^enb: Koboam est 41. Krgo David vidit ultimo anno suo huuc nepotem suum Koboam, Et ipse Eoboam omuia praeclara audivit (iibetgejdjrieBen: recenter) gesta Avi sui, Et vidit gloriam patris sui. Tamen est stultus et idolatra una cum principibus et populo luda, Noune monstrum? IIa plus valuit Exemplum Salomonis in extrema seuectute delyrantis, quam omnia praecedentia iniracula. 5) Übet biefct DJotij
») 9(oc^ »Uietaftfiene^, f. oben 6. 18,9. 33b. .01,215,9.
'•) Unjre üluig. a3b. 42, 189, 40; «b. 44, 421, 19;
REOES ISRAEL. MILLENARIUS TSJRTIUS. REOSS lUDA.
[351. Nmj"] [Jil. Oij»]
[Sl. 50 1>]
DIVISIO
regni Isra- el et Inda.
5)
1)
A Roboam4) incipit^> scriptura niimerare(etc.) aetatis annos, in regibus Iuda,Sed tantum in regi- bus Inda, Nam in regi- bus Israel tantum annos Regni, non aetatis nu- merat. 's ^ os
lerobeam primus rex Israel .22. ')2) e« «,
8)
Si AssaS) est 20. anno- rum generans losaphat, tune est hoc anno natus.
Abiam 3. hl«
XAssa 41.hl9>
l.Jtön. H,20
33. LAOS- TENES.
45^)
l.fflän. )5,2
l.Sän. 15, 10
II:
ftc^t gcfii^rieitn : .41. annorum. Sloruntet: 2. Paralip. 12. regnat .18. 3m Stnfi^tug baron fte^t, in bie folgcnben ^a^tjeüntc l)ineinrei(^cnb: Qiiod potest intelligi primo quod, sicut pater Salomo fuit a David patre (am SRanbc : xviij) rex ordinatus (auigeftric^tn : ita Reh . . .) anno uno ante mortem , Ita et Koboam , iit certum esset regnum , Ita (ü6ctgEfd)rie'&en : regnavit) post patrem 17. (iitergeicötirtcn: antea) cum patre .1., ita fiunt .18. vel sit hie, Canon: duo dimidij anni pro integro, ut supra
l) Idolatrijs 2) UBctgcjc^ricbcn : impius et Idolatra 3) .17.] -|- Sed 2. Para. 12. regnat annis 18 etc. verte i) Divisio regni Israel et Inda.
I: 1) |)icr fte^t, elwnS fföiiix Beginnenb; Tribus annis (dicitur 2. Paralip. 12.) manserunt boni 2.S6ri)n. 1I,17 illi virj in exemplo David et l^alomo, Mox (an bell Sianb gcidiricBen : 3. Reg. 14.) idolatri i. flön. I4, stf. facti sunt, ita ut et statuas et Aras et Lucos sibi facerent, deserto templo. Quin et scorta- tioues permiserunt, quae sunt IVuctus licentiae in Idololatrijs, ut vidimus in omnibus historijs 2) lerobeam ... 22. fef)It 3) Si Assa . . . natus. fel^It 4) A Roboam
. . . numerat. fe^tt 5) fgiex in bet W\ih bcv S^iU bic 9?otiä: 18. lerobeam dimidio
(om SRanbc: 22.)
II: l) + an. 9Jm SJanbc Itnl§: injpius et Idolatra. Spalienüitx'i^n^tn inli in B. 2) Ahias propheta. 31ni SRanbe: Ahias. 3) 2. Parali. 12 regnat 18 annis, Quod primo sie intel- ligi potest, Sicut pater Salomo fuit a David patre rex ordinatus anno uno ante mortem, Ita et Rehobeam regnat uno anno cum patre et 17 post patrem. Mos erat, ut regnum certum esset, filios sibi adiurgere successores ut infra. Vel sit hie canon, quod duo dimidij anni pro uno et alibi pro duobus supputentur. 3(m !Ronbc: Sesac, rex Aegypti. Prima direptio templi per Sesac, regem Aegypti, facta anno .5. Koboam. 3. Reg. 14. 4) Hoc 1- Sön. 14,25 f. . anno quinto, Primum spoliatur templum per Sisacem, regem Aegypti 5) Semeias pro- pheta. 6) A Roboam incipit . . . numerat. fcfttt 7) Iddo propheta, cuius libri et historiae non extant. 8) -j- id est iij. impius et Idolatra. S3or bcm 9!Qmcn: 2 9) -f Pius SBor bem ÜJamctt: 3
») ÜJ}etQftI)ene§: „Laosthenes', f. oben ©. 18, 10.
86
REOES ISRAEL. MILLENARTUS QUABTUS* reobs idda.
Anno 3. Asse.
1. Soll. 15, 25. 33
[Bl. Oiij"]
IS8I. 51"]
[351. 23 b]
Nadab. 2.1)h2iO Baesa-) 24.2) iucluduut aunos Nadab et Ella.-'>lii''i
Elias in medio Saeculo- rum seil niuadi.5) im) MC
MMM
n
10)
losaphat nasciturh 1, Et haud dubie circa haec terapora natus estElias3) etEliseus'),Quia4)EIia** XM.*** incipit ferecumlo- saphat regnante prophe- tare, tarn propinquiö) sunt Saloraoni 7) et 8) Davidi.9)
10)
Mille-
narius
tertius.
3000.
B: »auf Bl.P\ Qt> fte^t »crfe^enttid^ no^ einmal: gcorbnct: MMMC \ | X
TERTIUS.
Qui Elias
I: 1) Nadab .2.] Nadab dimidio ij Assa (am DIanbe: 2) 2) Baesa 24. ... Ella.] Baesa iij Assa lam SRanbe: 24.) 3) baee . . . Elias] id tempus nascitur Elia 4) Quia] cum
5) Elias . . . mundi. ff^It 6) tarn propinqui] Quam prope 7) + scilicet 30 aunorum 8) et fe^lt 9) + .70. aunorum jutervallo 10) 5Uif St. ■-'3'' ftct)t auf bcm otcn übev ber SafccIIe frei geBüclieneit Saum : Quam pestilentes bomines sunt loram, Attalia, Abasia, qui patris et Avi losaphat (an ben SRonb gefdöticben unb but^ SScrmeijnng eingefügt : et Assa) exemplum tota vita videut, Et tarnen Baalite fiunt, Forte, quod videant Domum Ahab, quasi propter Baal florentem victorijs et claram amicitijs reguin gentium, dum Dens ludae servaret, quauta potuit [?], reguum ludae operiere clarissimum esse. Ita ad Baal et cultum Abab dilabuntur
II: l) + impius (om Sianbe: .2.) 2) Baesa] 3. Baesa 3) + fuit impius i) lebu
propbeta, filius Hanani, prophetat contra Baesa. 5) Elizeus 6) seu mundi. fe^lt
i) Serab, rex Aetbiopiae, pugnans contra Assa cum ingenti exercitu vincitur domino dante victoriam. 5lm Sionbe : Benbadab rex Syriae temporibus Assa. 8) Asaria,
61ius Obed propbeta. IIoc anno Inda conversus ad dominum renovavit l'oedus cum domino.
RSass ISRAEL. MILLENARIUS QUARTUS. reobs lUDA.
87
l.Jtön.ie.s LKSn. 16,15
1. Soll. 16, 23
43. PIRITI-
DIAS.30.^)
i.ffän. 16,29
ELLA2.(aDDoAsse26)l) H SIMRI 7. ^ies. {An- no Asse 27.) 2) hl 2)
3)hl Interregnum 4. annorum
AMKI 12. (anno Asse 31.) Sed3) inclu- diint annos Simri seu interregni.6) h 2^)
*AHAB 22.8)') (Auno Asse 38,) lücludunt unum aut alterum'> an- num patiis Amri, ut filius^^^scilicetjüdustrius inciperet regnare cum patre.t?tjtii
X4)
5)
*) loram Iuda7) nascitur. h 2 h lo
6)
I: 1) .2. Ella xxvj (Berbcffcrt uu?: xxxvj) Assa 2) 7. dies Simri. Amri. 27 Assa
3) anuoram fcfttt Ia§ 3nlcrte9num ]^üe%t Ui X 4) .f)ier bic 3»:imot gcjd^rie6enc unb 3h3Eimol butdjftrid^ene Jiotij: 36 Assa. 2)atin om SJanbc: 31 Assa. 5) ^icr bie Siotij: Ahasia nascitur, filius loram. tj) AMKI . . . iuteiregni.] .6. Amri, in Thirza. 7) Inda fe^tt 8) AHAB 22. ... cum patre.] 22 Abab xxxviij Assa
11: l) 3)ie fitamnicr ftc^t om 9ianbe. Üictgejc^viefeEn: .4. 2) + impius. ®ie fllommet fte^t am iRanbe. Übetgcic^tiebcn: J>. 3) (anno Asse 31.) Sed fe^tt ÜSergcIc^rictcn : .li-
4) + fuit impius et edificavit Samaiiam. 6) In hunc annum usque pax fuit in luda sub Assa rege 6) Hoc anno Baesa rex Israel incipit belligerari contra ludeam, sed reprimitur a rege Syriae Benhadab , Assa vero rex coniioit in carcerem prophetam Hanani, quod ab eo esset repreliensus. 7) U6etgci^tte6en: .7. 8) aut alterum fel^tt 9) Hie incipit laborare pedibus Assa. lO) ut filius . . . cum patre.] scilicet ut industrius filius regnaro inciperet cum patre, ut supra de Salo: Robo: etc. fuit impiissimus et maximus Idolatra, perijt in belle.
») 3)letaft{)eiie« „Pyrithydias", j. oben ®. 18, 10.
88
RE6ES ISBAEL. MILLENARIUS QTJABTU8. reges iüda.
[Bl. Oiij»]
(881.51'']
. l.Bön. 17,lff.
2. Soll. 2, 11
6)
l.fiön,22,."i2
2. fiän. 3. 1
Farnes Eliae sub Ahab, losaphat etc.3)3)
s § e
. <*
CT' a' CD
5. c " K
hn <^ CT pi
q5 to g g
p±i 3
=^ K B
^^ g- 5)
a>
B 5-g £,
o S ö ^
g » o £
^ ?o m p
?=
B.^
-'S i
5". n. P
^ -^ g'
" 05 p" -
S" c' ^ c
p:
»t:^ *ö *^
S-' C 8)
o ?.
H
o
6 £ a o
S B g 7
^ O" «^ ^
C S D -
Ahasias 2. includit an- num iinum patris.S)* i '6) lORAM ISRAEL (Annolosaphatl8.)10)'«
25.1)'' Aiinorum. ~IOSAPHAT2)25.1il2) Aduo 4.4) Ahabab^), id est in priucipio auni 4. ')Est enim observandura, quod anni Regum Israel cum anuis Regum luda frequenter in medijs, in priucipijs^) vel fine tan- tum concurrunt. X
Ahasias 9) nasciturV), Etvi- dit 10) Optimum Avum, Eli- am et Eliseum, sicufc et 1-') Mater lesebel impiissima, nee tamen profuit etc.
23**. annorum.") lORAMi^) cum patre.9.* -? «)
l.fiÖlU2ü,41
n)
X
B:
H)a9ete(!^t on bcrjelfieii ©tette
'32
I: 1) 25.] 35. 2) 31m SRanbe: Ahab .4. finito. 3) sub Ahab, losaphat etc. feWt
4) Anno 4 . . . concurrunt. fe^tt 5 Si§ ß) Mirabilia . . . proteron \t%\i 91uf bcr regten ©)3otte fte^t fen!rei!§t ; Gloriosa tempora sub Elia et Eliseo, quae complent duos libros regum dimidius, scilicet .3. et 4., ingentibus factis etiam per impium regem Israel loram
Item duplici fame <^pi. . temporibus satis insignibus et mortibua prophetarum per
lesabel occisorum, Deinde Eaptu Elie 7) Ahasias uascitur . . . profuit etc. fc^U
8) 23. annorum . . . patre .9. fe^U 9) includit. . . patris.] 17 losaphat 10) lOEAM . . . 18).] 18 losaphat loram futurus [?] 4 Reg. 3. 5Bic iet X fte^enbe Jiottj Wirb butc^ einen SSerWcijunggftridj jWei ^üUn ^lüin gclDtefen
II: l) .35. Sorße|cf)rie6cn : .4. 2) + pius. 3) sub ... etc.] circa haec tempora. 4) Ahab
5) f)ier5er »erttiieien, etwa? tiefer ftc^enb: Hoc anno leffet losaphat bas laut pifitiren mit ptcbigcrit e) in principijs . . . concurrunt.] concurrunt vel in principijs, vel in fine tantum. 7) Mirabilia tempora . . . Eliseus prophetare,] toageredjt: Eliseus cum Elia simul prophetavit etiam post tempora octo annorum loiam Inda, qui cepit impie regnare. Nam Elias literas ad eum misit iucrepatorias, 8) Micha filius lemla prophetat contra Achab 9) Ohosias 10) Et vidit . . . profuit etc. fefjtt ll) + facta 12) lehu propheta filius Hanani et circa haec tempora habita est seounda visitatio. 13) per . . . proteron. fe^tt 14) 23. annorum. fc^lt 15) Üicrgejc^tieicn : .5. Sie 9 S(Q^te cum patre buvc^ eine ßlammer jujamnienßeydjloffcn. 16) ÜOergeid^ricBcn: .8. Impius et Idolatra 3(m SRanbe: an. losap. 12. 17) Uomiiius vincit Moabitas et Amonitas. 18) 35ic Ätammcr am Manbe; augerbem bort: an. loram .2. etlDa§ tiefer: Impius. ÜBetgefc^rieSen : .9.
RBOES ISRAEL. MILLENAIilUS QUARTUS. reqes iudä.
89
2. nun. 3, 9 ff.
12. Sed vides euni reg- nare 36. annis.') Reliqui 24.tacentur, De qua re'> schedam coiisule.l)*''')
S-S'i'g Mo o tc-ä;
3)
B 5 |
p |
B |
0 |
l-i. |
3 B |
rr |
co' |
►o |
rf) |
ri |
C |
||||
C |
r^ |
S |
c |
||||
(X> |
>-( |
*—t |
w |
||||
CO |
CR B |
X |
B |
o |
■S |
||
C |
Lj |
p |
f3 |
^ |
|||
C3 |
H |
n |
fc-. |
||||
aj |
< O |
^ ¥ |
3<5 |
3 |
1* |
CD |
|
1— 1 |
^ |
||||||
C |
o P |
CO |
a |
o B |
55 CD 03 |
32. annorum.*^> IORAMperse8.hl4)')
X
35. OFRA- TEUS.
20.^)
■.SSÖlI.8,I6|f.
Ji: *— * luagcvc^t au bctfctien «teHc
I: 1) 12.... consule. fe^tt ©tatt befftn, bic Beiben erften Seiten unter X umfaffenb, eine Jltanimer; bütov: Interregniculum unb auf ber sWcitcn Seile unter X: .12. loram per se Worunter: loram bonus 4 Reg. 3 follens Baal, scilicet post correptionem Elisei nee secntU3 patrem Ahab nee matrem lesabel. Tarnen occiditur cum Abasia. 2'6i§3) His . . . trium. felitt 4) Sic iioti^ lautet: loram .8. ®ur^ ein '^t\S)tv. 3 ö'''^'' f'"^ 8 ^'§ 9 3a'^re früher getoicfen. 3lm 9Janbc ftef)t fjier fcntrec^t : Huic loram dant Hieroinyraus et Lyra 28 annos, Unde quaeritur'^)
II; l) annis fe'^It 2) lebasiel filius Zachariae propheta contra Moab et Ammon pro Inda
20 uff *' losapbat 2. Para. 20. Eliezer ])ropbefat contra losaphat quod fecerit fedns cum impio rege Ahasia 3) + propriam i) -\- Istis duobus annis regnat fluctuans, sequente s .12. confirmatus. 5) 2lm SRonbc: Moabitae vincuntur a losaphat et loram. 6) 32.
annorura, fc^tt 7) + impius et Idolatra, occisor suorura fratrum. 8) His annis
. . . illorum trium. fcf)tt
») ©. unten S8(. Bb 3i'. ^•) 'ilad) metoft^enc?, [. otcn©. 18, 10. ') ,'Quadraginta duorum annorum erat Ochozias, cum regnare cepisset'. Hoc videtur impossibile, quia in fine praecedentis capitis dictum est, quod loram, pater eins, .xxxij. annorum erat, quando coepit regnare, et octo annis regnavit, ex quo sequitur, quod filius eius Ochozias senior fuit patre duobus annis. Ad quod dicendum secundum sententiam Hieronymi, quod loram regnavit .xxviij. annis, et octo annis regnavit satis bene post mortem patris sui losaphat, antequam per uxorem suam ad idololatriam tniheretur, et ideo ilH octo anni tantum in eius regno computantur. Alijs autem .xx. annis regnavit pessime, propter quod in eius regno non computantur, sicut libro j. Reg. xiij. dicitur ([. oben S. 81 3(nm. a), quod Saul regnavit duobus annis et residuum tacetur, quia duobus annis tantum bene regnavit, cum lamen pluribus regnaverit licet male, ut ibi- dem dictum fuit. Sed annis vitae ialij sui copulantur, ne error in historia fieret . . . eti propter hoc dicitur .iiij. Regum .viij. quod iste Ochozias .xxij. annorum erat, quando regnare coepit, et quia ibi resecantur anni viginti patris sui, qui hie adduntur ratione dieta.' (Bibl. sacra II, 1216f.). SPei .^ieronljmuo ftc!)t bic tctreiffube SJBemertung in bcn ,Quaestiones seu Traditiones Hebraicae in Paralipomenon" (Opera Hieron. III, Bas. 153G, @. 264).
90
REOES ISRAEL. MILLENARIUS QUARTUS. reges WD A.
[351. Oij»]
[Bl. Oiiij"]
[891.62'']
2.£5n. 3, 6
36. OFRA- GANE-
VS .50.^)
[S8l. 24 =
'..Stirn. 3, Uff. 4, Iff.
1)
Regnant2) hie duo loram Impij,Et prevaletimpietas, Unde et Elias tandem toi- 5) litur, lelictis literis ad lo- ram luda i)et prophetijs -') de impijs 3) in Israel abo- lendis perlehn, per Asael, per Eliseum. Etsi loram Israel videtur insignis vir fuisse, laudatus etc. 4. Reg. 3. et miraculis Eli- sei ornatus varie, ut Hi- storiae testantur. EAPTVSELIAE."! 11) FAMES ELI8EI. { 12) Gloriosorum seculuml3) sub Elia et Eliseo, insigne duplici fame, mortibus Prophetarum per lesebel occisorum, snsoitatione^) mortuorum et alijs mira- culis Eliae et Elisei, qui- busimplenturduo dimidij libri Regum 3.et 4., unde 5) reete dicuntur Prophetae \
'^'^"'"^■IEHU28.n)«ib2 6
14)1
3) Hie incipit4) loram luda 6) impie'')regnaretl, cumre- gnasset octo aunis») bene, donec?) patrismemoriavi- guit. Et regnat cum eo filius Ahasiai"' istis 20. annis, ipse 22.ii) annorum
X
10)
9)
X
4. Reg. 8.
C5 O
n- OD CO
C> O) ^
B B.n ■
o ® S
■-! 1 g I
1= .2 s" ■
-SP
'■' *- -A
.2 " "
1--B S 'S B
^ !_, C
CD Qj
m CG ^
Ahasias 42
8)
• L<> 2 c2 ^
= -5^2 2 5. Z. B 2- S' fj» 5' _
g 5 • e: ^ s- s
sr^ 2. » '-' 5 = c S^ g- B E.
1 "'|: * s- S. 0--S ^5 22 I 3-
I— > c^ tr. C rt> tD ^ C (C 35 O
sr o > c o 3 >• B-B g
o 2.^ ^ _
SB -^ >
3 Hl t* •" D- >
B a, . c O. CT-
.B i-o <C 5 ?J
fC P H., B. ??
k3 » 3 ?3 ß e^ .** annorum,
2.Sön.8,i6i.
2. Sott. 8, 25 f
7)
regnat per se anno uno. 1.5) t ATTgALIA''«)7.16)''M 18)Iste Ahasias 19) '■'i) est finis
l.fiöll 19.4 18)
ä.Säti.u.iff.
B: * — * toageteiiöt, unmittetfiat onfd^tieBenb an: 4. Reg. S.
■24.
I.: 1) .giicr bte ^lotij: Farnes Elisei 2) Kegiiaut . . . testantur fe^tt 3) §iet bic 5Iotiä,
Olli bic öon belli unten unter 3Inm. .5 ongcfü^rten !ßoffu§ a«§ Betwiefen ift: Ahasias .1. bovüBer^
9e(d^rie6cn: 448. 22. 42. 2. paral. 22. 4) Hie incipit ... 4. Reg. 8 fe^tt 5) ^iotij:
3. eiiroti. 22.1 lehu .28. Sotiinter: Iste Ahasias (f. o6en 'änm. 3) est .42. annorum (.2. paral. 22) Et
2. Hon, 6, 17.26 .22. annorum (4. Reg. 8), cum jtater eius loram sit 32. annorum, et .8. ann. regnavit, Ita
erit .2. an. junior filio. Ideo videtur esse tilius Adoptivus ex aliquo l'ratre vel propin-
2.SSton.22, 1 quo occisis alijs a se et suis filijs oceisis ab Arabibus, .2. paral. 22. Dici igitur potest
.42. natus, Sed .22. adoptatus. Nam quod Lyra recitat (f. o6en @. 89, 9tnm. c), con-
2. G6ron.S2, iff. fundit totam Historiam regum utriusque lateris, scilicet quod loram luda regnavit .28. annis
2. »ölt. 9, 24 cum Ahasias, eodem anno loram Israel sit oeoisus a lehu 2. paral. 22. Et 4. Reg. 9.
6) 5}oti3: Attalia .7. 7 Bi§ 8) Isti 20. anni . . . pessimis temporibus. fe^tt 9) 10) Sei
9 ftanb äunöc^ft bie JJotij: loas an. 40. ®ann ift biefe butcfiftric^en unb mit gjeth)eifun9§=
ftric^ unb mit einem: Hie her nnd& 10 licrltiicien, bort toulenb : loas an. 40, übcrfleid^ticBen:
.8. annorum. Untei: bev biitdfiflTic^cnen Jiottj ftc^t: Hie finis est stirpis Salomonis, imo
») aJietoftfjenc^: „Ofraganes", f. oben <B. 18,11.
!■) S. nbrn ©. 89 3(nm. c.
RBOES ISRABL. MILLENARIU>> QU ARTUS. RBQES IVDA.
91
a. Soll. 10, 36
[»l. Oij"] [Bl. Oiiij»]
(»t. 52 •>)
1)
■ ( i X |
||
MMMC |
||
2) c |
ä X |
Stirpis Salomonis, interfec- to') universo perÄttaliam semine regio. 1 1
IOAS-^)40.3)feihi
3)
i.ft'iv.Vi.'i
3100
totius David , cum Attalia iiiterfecisset omne semeu regiuiu , Nisi quod unicus hie loas servatus est de toto David .3. Keg. 11. (»9I. 2lnni. 19) 11) bi§ 12) %'\t 'Jiotijcn festen i 13) Gloriosura seculum . . . Maioros. fe^tt (»gl. S. 88, I: 5 "bil 6) 14) Dbcn ouf bcm neuen Statt (24") ftef|t auf bem iüet bcr Tabelle frei gebliebenen Siaum: Hie iterum .2. vel .3. auiii superfluunt iniperii (ut vides) regi lelui, forte iterura interreguuin i'uit vel tribuun- tur filiü loahas, cui deficiunt .3. ad .17. ut ceruis 15) Ahasias . . . uno fc^lt
16) ATTALIA 7. fcP 17) lEIlU .28. fetjlt t)ier (Ofll. o6cn 21nm. 5) 18) Jiptis:
Nascitur Araazia 19) Iste Aliasias . . . regio fc^tt (»gl. oben unter %\\m.. 9. 10) 11: 1) luda fe(j(t 2) -\- 3. Reg. 19 3) de inipljs . . . testantur.] de abolendis impijs
lehu per Asael per Eliseum . Item per Fameiii sab Eliseo 4) suscitatione . . . Elisei] Item gestis Eliae et Elisei, miraculosis, resuscitatione mortuorum et alijs, 5) uiide . . . Maiores.] Ut recte dici possint libri propheiici. 6) Ubevgejd^vieben: .10. 28.] + Evertit Idolum Baal et eius sacerdotes occidit, sed non defievit impietatem et Idolatriam Hiero- boam. 7) impie fejlt 8) annis] satis 9) donec . . . viguit fe^tt lO) Ahasias
U) ipse 22 ... 4. Reg. 8. fef|(t 12) + Et is) autem fe^tt 14) Ohosiae
15) historia 16) Ohosiam 17) Et hoc est . . . temporibus. fetjtt 18) 21m Jianbc :
Hasael, rex Syriae, cum quo duo loram int'eliciter piignaut. 19) Aliasias . . . uno.] Ohosias (übcrgeji^tieben : .6.) per se .1. post patrem. %m Sonbe: inipius 20) Atthalia impia Übetgcji^riebcn: .7. 21) Ohosias
Soll. 1 1, 2
I: 1) .fiier mit toter Siiite, nodj inS oorigc Sn^rjeljnt etlua§ t)ineinreii^enb, folgcnber ©tammbaum: loas / \ %m. Kanbe linfa boneben, buvi^ einen Strich naij 2 bcrnjicffn: lehu
Amazia Amoz moritur .17. loahas filius lehu.
II:
Usia Isaia
I I
lotfaam lasub Ahas
daneben fteftt über bie redjte Spalte Ijinüber: Ita fit Isaias coetaneus Usiae fratrueli suo.
3) Sie 9!otij feblt
1) iuterfecto . . . regio.] Et .20. anuis cum patre regiiavit, Hoc est, cjuod .4. Keg. 8. scribitur .22. annorum 2. Paral. 22. scribitur .42. annorum. 2) Übergejd^rieben: .8.
3) + pius occiditur a suis, immemor beneficiorum patris loiadae, a quo rex factus, occidit eius filium, cum eum ut propheta obiurgaret.
92
REGES ISRAEL. MILLENÄKIUS QUABTUS. reoes iüda.
2. SÖIt. 13, 1
[351. Oiij»] [Bl. P"]
[81.53»]
loahas filius lehu 17.3) ')
4)
2.fliin. 13,11) loas'^) 16. sub quo mori- tur Eliseus.5)3)t^
1) |
X |
|
) |
2) X |
|
) |
||
X |
37. ASCBÄ- SAPKS.
42.")
I: 1) *Jiotij: loas lii, sub quo moritur Eliseus. Satllillei: mit roter Sinlc, tau iifcev bic Saiijc Seite fii| auäbreitenb; Huius fratrem faciunt Ebrej Amoz, patrem Isaiae prophete. Non fuit igitur de sacerdütibus, sed de tribu luda, sie David propheta t'uit de tribu luda, Quare Isa. 5. recto appellat Christum patruelem suum, cui canit de vinea eius. Sed quid intcrim Sacerdotes? Au non inviderint ej miuisterium verbi. gubernationem regni et ppt. (bg[,@. 93, o6en rechts) 2)9ioti,i: Auiazias 29. Sarübcrgcid^rieüen: 25 Andreas. Manlicli 3) 2)ic Ulotij fe^U 4) Jlotij : lerobeara Kex Israel incipit .15. Aniazie, Et z.SSn. 15, 1 regnat .41. annos. 4 Keg. 14. Hoc nota, quia Lyra cum ludeis rapit ej .3. annos pri- mos et dat patri suo loas vel ut liic textus docet .3. primi anni tacenlur et quasi Inter- regnum faciunt. 2csf)Ql6 finb bic brei So^te, beror bcr Sicgicriiiiglantvitt ^crcbeani-j notiert wirb, mit einet fliommer juiammengeiaßt; in ber icdjten Spalte ftel)t; Sed quod .3. anni praecedeutes taciti ad ipsum perlinenf, probat id, quod L'sia regnat .27. anno Hierobeam, ut textus dicit 4. Reg. 15. Sintä am Stanbe ftcfjt bei bicjer Siotij eine große .