| = אויפקום און אומקום -

פון יידיעוע גלות-שצראַכן.

- - אוזאלעשו /

20 // :/// .700/ 6/0

7/0 2066 / /0 67 0 ,/ 00 2

6624 44 .//:// 12

צת8ם תמ1ן תפ1מםם1ץ 01611848ם 846א/9/1218 אעצש18פ 2909 .סא

אט אזאט אט ואש אװעצ) מתפוטנצ אטץ אדאט.זא, צט אט אה אג 8א?ע001,25-58ג)

תו!ש0סש121 191261

6םססץ 1116 1005 6/ססט 1/115 {ס חוס11חשז56וקן 111סווחוורזטקן זוחוו1618 11014ז4, 6 סווסון /וט ווח1611120 זחט - חווססו/פ 1800016 {ס זסווסו/ גן

אט דאםס אססט מפוממוזץ .41 א4110 א

55 1 פוט849986)4/,א , 1פעת ;)1 }א א ש עס /א/מודאתעסאססטתפ1נסס1נצ לאש אץ

תעעאתס אס80 151מס1צ 41 אס1דג אי 65ט55,/,6116, זא , 151 111 צ, 60 0818 15116סס1צ | 2950-4900 413

8128.086א94800868פ1ססזצ צצצלטץ

48 208 סאזסםאטשץ מסןא זא צת 1188 מפ1ממנצ }1611,41ם 212188206ע9 אטעעע1פ

י!צם סמסזצסגע 45 טע

171 0196 .ם 1106 1 ז+טזסזם) 140 67 4716/ //זווום1 מםנוזטוזב) זווסווזש56 1116 1ו101411646110 0װז111/90/10 .ם חזסטזחם 88 8016סן //141605 202

06 1061 4111 0180118 181011160115 0961 .כן /126 011115/6ז10 86 604 ווחזחםפ 1ז10141146110 9ז6ט610ש 166116116 6116 /וזזםבן 1118 עס פמאמ81ע סאג פ5גמ8זאמזא סאו ז66016) 8008 //14618} 81101141ואן

{ססומץפ 11201610021 8 15 {/68000קן 201460 זס ,006ק 018606 סת 1 1101 000168 תסװק0010 זטס זס} תסחהזוקפת1 סח 1 .{11ט016246 ת10015} }0 -151261 ,תזס611521/ 01 1ת11242 600161/' 2051 60זסת סח עס תק4691 8

85 עקפתסקסזק 104611600121 801 זתקוצעקסס 46 1656018 זס/ת6) אססם 110015 21ת12610 סתיך ת000121 110טטוק סח} ת1 6166 15 4016 פגת) ,16006טטסתא זטס 04 0691 סח 10 .פאססט זטס תן -64464ת146 06 תגס ז106סת !ת12צץקסס זתסזזטס סת חסנתטו זס} אזסטץ תגתקזס תג 15 11 זס - 4068 סחטש ששסתא טסץ }1 זס - אזסט פות) 10 זקנזעקסס סטש00ג תג 1014 טסץ }1 .1ס.18061ט60ת20956ותס 31 610211 שיט זס ,4101 413-250-4900 21 סתסתק שט 5ט 1204ת00 16256קן

אויצקום און אומקום פוּן יידישע גלות-שצדאכן אוּן דיאלעקטן

פאַרלאַג ,קיום" : פּאַריז 1951

או א צסהזפע .

אס דו אתאתפום 87 טמסאא-5ן ר 5 םס 7ש43+טן. כב98ט6סאא, + 5 יש

8 ייס תב "םי עי יע

פא טס דצזא+י וס ו ודושט 1 כ 67 5 יט

(*20) 4215/? 1446ת00ז1ת1/6 86 .1 ,32 ,..5.14.1 .קמזן

8 רער וט בפט "ר שן והת אוך דעף װונדער פון ײדישע שפּראַכן

פּונקט װויי דער יידישער נלות נופא אין אַן אוניקום אין דער געשיכטע פון מענטשלעכע קיבוצים, אקוראַט אַזױ זענען די יידישע גלות-שפּראַכן אַן איינציקע דער- שיינונג אין דער געשיכטע פון מענטשלעכע שפּראַכן. דער דרך-העולם אין, אַז אַ נאַציאַנאַלע סינדערהייט, װאָס לעבט נישט אויף אַ באַשטימטער אָפּנעגרענעצטער טעריטאָריע, זאָל אין משך פון אַ געוויסער צייט, אַמאָל אַ קירצערער, אַמאָל אַ לעננערער, זיך אויסמישן מיט דעם מערהייט-פאָלק. און ס'איז אויך די טבע פון יע- דער מינדערהייט-שפּראַך, װאָס האָט נישט קיין אַחיזה אין אַ באַשטימטן נעאָנראַפישן שטח, זי זאָל מיט דער צייט פאַרשװוינדן אין די אינגעוויידז פו! דער אַרומיקער הערשנדיקעד שפּראַך. דער אויפקום פון יידישן גלות איזן פאַקע געווען א רעזולטאט פון א רייע קאַ- טאַסטראָפּעס, װאָס זענען געקומען אויפן יידישן פאָלק נישט בלויז טדמת דער שטאַרקייט פונם אויסערלעכן. שוינא, נאָד אוֹיך צוליב די זינד פונם יידישן פאָלק, מחמת דער אינעװוייניסקסטער נייסטיקער שװאַכקייט, װואָס האָט נגעמינערט זיין װידערשטאַנדס - פעאיקייט קעגן פרעמ- דע אָפּנעטער און קולטורן. אָבער דער קיום פון יידי- שן גלית אין געווען אַ סימן, אַן דאָס ביס? גייסטיקע קדאַפט, װואָס דאָס פאלק האָט מיטנעבראַכט מיט זיך פונם לאַנד, פון װאַנען עס איז פאַרטריבן געװאָרן, און

2(

ישראל עפרויקין

די נייע כיחית, װאָס עס האָט אָנגעזאַמלט אין די גלות- לענדער, זענען געווען נאָך גענונ שטאַרק אויף גובר צו זיין דעם נלות אין נלות נופא. אַ סוף צום יידישן גלות האָט געקענט קומען אָדער דורך אויסלייזונג אָדער דורך אויפלייזינג. דער ערשטער װועג, דער וועג פון צוריק- קער צום איינענעם לאַנד, איז געווען פאַרשלאָסן. אויפן צווייטן ווענ פון אויפלייזונג און נאַציאָנאַלן אומקום זע- נען גענאַנגען אַלע אַנדערע מינדערהייטן. יידן האָבן אויסנעקליבן אַ דריטן עג : אויב דער גור? האָט שוין יאַ פאַרמשפּט צו לעבן אין נלות, דאָרט לעבן װי אַ פאָלק, הגם אֶן אַ היים.

פּונקט וי יידן האָבן אויסגעקליבן אַ באַזונדערן וועג כדי אָפּצוהיטן זייער כפּעציפיש! ? ע ב נ ס -א ינ- האַ לט, פּונקט אַזױ האָבן זיי אומעטום אין די נלות- לענדער זיך נעשאַפן אַ באַזונדערע שפּ ראַ דדפ אָר ם, דעם דאָזיקן אינהאַלט אויסצודריקן. יידן זענען נישט גע- ווען דאָס איינציק פאָלק, װאָס האָט זיין נאציאַנאַלע שפּראַך פאַרלאָרן און איבערנענומען די שפּראַך פון רער אַרומיקער מערהייט. אָבער עס אין געווען אַ גרויסער חילוק, אַפילן נאַנצע צוויי גרויסע חילוקים, צװוישן זיי און די איבעריקע פעלקער, װאָס אויך זיי האָט געטראָפן דער אומגליק צו פאַרלירן זייער שטאם-לשון. ראשית, האָבן יידן זייער מוטער-שפּראַך פאַרלאָרן בלוין אין מויל, אָבער נישט אין האַרצן, נישט אין דער נשמה. זי איז פאַרבליבן זייער נעדאַנק- און שריפּט-שפּראַך און איז דערפאַר קיינמאָל נישט געשטאָרבן, נייעהט ממשיך געווען איר לעבן, הנם נישט קיין נאָרמאַל לעב נאָר אַ לעבן אַ יוצא מן הכלל, פּונקט אַזאַ יוצא מן הכל? וי די עקזיסטענץ פון פאלק נופא איז געווען אין גלות.

6

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

והשנית, זיי האָבן טאַקע איבערגענומען אַ פרעמדע שפּראַך פאַר זייער טאַנ-טענלעכן געברויך, אָבער זי ניט איבערגענומען װוי זי שטייט און נייט. יידן זענען נישט געװאָרן װי די אַנדערע מינדערהייטן, קיין שפּראַכלעכע פּאַ ראַ זיט ה װאָס לעבן אויף , פרעמדע קעסט", נייערט זיי האָבן די פרעמדע שפּראַך-כלי איבערנעפו- רעמט און צונעפּאַסט צו זייער נעדאנק און צו זייער אװנענער. ש טפ רצ כול ע פ עה טר צאידי צ וי ע; דער קװואַל פון די לעבעדיקע זאַפטן פון העברעאיש, אִפּ- נעריסן פוז איר היים-לאַנד, האָט ווייטער געקוועלט ניט בלויז אין אט דער שפּראַך גופא, אַלס שריפט-שפּראַר, נאָר זיךד איבערגעגאָסן אויך אין דעם צוייטן שפּראַך- געפעס, װאָס יידן זענען געצווונגען געווען צו באַנוצן אין די נלות-לענדער.

און כאָטש די דאַזיקע שפּראַכן זענען געווען לכתחי- לה אַ רעזולטאַט פון אַסימילאַציע, פון צופּאַסונג צום אַרום, זענען זיי אָבער בדיעבד דורך יידישן ווילן און יידישער שעפערישקייט, געװאָרן אַ סנולה צו אַן איינן לעבן אין דער פרעמד.

אַסימילאַציע צו אַסימילאַציע אין נישט נלייך. אויך אַמאָליקע יידן האָבן נישט געקענט אין דער פרעמד לעבן װוי אין דער היים, אָפּנעשניטן פון איטליכן קאַנטאַקט מיט זייערע שכנים און ברויט-נעבער. אַפילו נישט איז דעם מיטלעלטערלעכן נגעטאָ, וו צום אינעװייניקספן יידישן באַדערפעניש זיך צו איזאָלירן פון דער וועלט, איז צונעקומען דער אויסערלעכער צװאַנג צו סעגרענאַ- ציע. אָבער יענע אַסימילאַציע, להיפוך צו דער היינטי- קער, איז געווען בלוין אַן אַסימילאַציע בשונג אָבער נישט במזיד, א נויטװוענדיקייט, אָבער נישט קיין אידע-

7

ישראל עפרויקין

אַל -- אויף אונזער היינטיקן לשון. אַזאַ כאַראַקטער האָט אויך געטראָגן די שפּראַכלעכע אַסימילאַציע פון יידן אין אַלטערטום און מיטלאַלטער ביז צום אֶנהויב פון די מאָדערנע צייטן, ביז צו דער עמאַנציפּאַציע-תקופה.

צווֹיי געזעצן האָבן נעהערשט אין דער יידישער שפּראַך - געשיכטע ; דאָס געזעץ פון דער פּערמאַנענץ פון העברעאיש, װוי די אייביקע און שותפותדיקע שפּראַך פון די יידן אין אַלֶע תפוצות, און דאָס געזעץ פון דער שטענדיקייט פון יירישע נלות-שפּראַכן, פאַרשיידן לויט צייטן און לענדער, אָבער תמיד מיטן יידישן חותם אויף זיי, סיטן יידישן געדאַנק און יידישן געפיל א יז זיי. העטרעאיש איז תמיד געווען און װעט בלייבן די העכפטע מדרגה אין דער יידישער שפּראַך-פּיראַמידע, וויי? זי אי די.-א ײ:נהײַט אױך' רצר אײיט ה יי ט. דאַ לינט איר שטאַרקײט, איר יחוס, איר קאַנ- גע און געהייליקטע טראַדיציע און במילא איר, מיט קיין אַנדערער יידישער שפּראַך נישט צו פאַרגלײיכנדיקע, שעפערישע פּאָטענץ, אָבער די דאָזיקע איינהייט האָט העברעאיש נעקענט דערגרייכן טאַקע דערפאַר, ווייל זי האָט נעשוועבט אין די הויכע ספערעס פון געדאַנק, אָדער גענידערט אין די שיפענישן פון מענטשלעכע און נאַציאָנאַלע איבערלעבעניש!. דאָס האָט איר גענעבן כוח זיך צו האַלטן אויך דעמאַלסט, ווען זי האָט נעדאַרפט בלייבן אויפן געוויינלעכן לעבנס-פלאַך. עדות אויף דעם זענען די ליבע-לידער פון אַן עמנואל הרומי און די האַנדלס - קאָרעספּאַנדענץ אויף העברעאיש צווישן יידי- שע סוחרים. אין די יידישע גלות-שפּראַכן האָט זיך מאַ- ניפעפטירט די ייד י שע גײיסטיקע אײ|- בי יס א77ן ‏ דע ר פטר שי דג -

8

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

איינהייט דערפאַר, װוייל זיי אַלע זענען, וי מיר ועלן נאָך זען, באַהערשט געװוען פון איינהייטלעכן יידישן גייסט. פאַרשיידנקייט, וויי?ל װוי שפּראַכן פון טאַָנ-טענ- לעכקייט, האָבן זיי זיך נעמוזט האַלטן אין די נידעריקע לעבנס-פפערעס און די דאָזיקע זענען פאַרשיידן לויט לאַנד און צייט. אָבער פּונקט וי העברעאיש האָט, נישט געקוקט אויף איר הויבקייט, געקענט אָטעמען אויך אין דער נידער ביי אַ געדיכטערן אַטמאָספערישן דרוק, פּונקט אַזױ האָבן אויך די גלות-שפּראַכן געפונען אָפט כוח זיך אויפצוהויבז ביז צו די העכסטע הויכן (קבלה און מוסר ספרים)., אין דעם ויתרוצצו צווישן שבת און װאָך, צװוישן אייגנס און פרעמדס, צווישן איינהייט און פילהייט, אין נעלעגן די פּראָבלעמאַטיק פון די יידישע גלות-שפּראַכן, זייער שוואכקייט אָבער אויך זייער שטאַרקייט, די נאַטירלעכקייט און די ניסימדיקייט פון זייער עקזיסטענץ.

דערפון אַליין זעט איר שוין באַשײנפּערלעך, אַז יע- נע ואס געברויכן מיט פאַראַכטונג אָדער אַפילו בלױיז מיט ביטול דעם טערמין ,נלות-שפּראַכן", פאַרשוועכן דעם ש עפערישן גיסט פון דער יידישער אומה, אקוראַט װי עס זינדיקן קענן אַ לאַננער יידישער נע- שיכטע די, װאָס קענען דאָס װאָהט נלות נישט אַרױיס- ברעננען אויף זייערע ליפּן אָן דעם אַקצענט פון גריננ- שעצונג. אַז עס װעט קומען די צייט, און נוטע גלויביקע יידן מוזן גלויבן דערין, ווען די נדחי ישראל װעלן וי- דער צונויפגעזאַמלט ווערז אינם לאַנד ישרא?, וועלן זיי שטעלן אין זייערע הערצער און אין זייערע שאַפונגען אַ פאַרדינטן מאַנומענט דעם לאַנגן און פינצטערן יידישן גלות, ווען יידן האָבז נישט דערלאָזט, אז דער נר ישראל

9

ישראל עפרויקין

זאָל אוױיסנעלאַש; וװערן און זענען ביינעקומען אַלע שטרויכלונגען אויפן לאַנגן וועג, כדי סוף-כל-סוף צו דערגיין צו זיך א היים. און דעמאָלסט וװועט מען זיך אויך דערמאָנען, אַז איינע פון די ליכט-שטראַלן, װאָס האָבן זיך דורכ;עריסן דורך דער געדיכטער גלות-פינצ- טערניש, זענען געווען די יידישע גלות-שפּראַכן.

אין די פרעמרע שפּראַכן האָבן יידן נישט נעזוכט די אַטמאַספער ווו נייסטיק; זיך א וי םס צ דל ע ב| 5 8 ר.. 1 טלד ‏ אל טי ) גנאר בקי. אַיעכיט צין. . לק עב }---מיייט 8 נד ע דע א טערט אינסטרומענט צו קענען קאָמוניקירן מיטן שכן, מיטן נוי, מיט די הויף-לייט און די פּריצים אַמאָל, מיטן ביר- גער, פּױער און אַרבעטער אין שפּעטערדיקע צייטן. אוז בעת די נייסטיקע באַדערפענישן פון דעם ,געמיינעם מאַן" און פון דער יידענע האָבן בלויז צום טייל געקענט נעפינען אַ באַפרידיקונג אין דער יידישער ליטעראַטור- שפּראַך -- העברעאיש -- און די חכמים און נעלערנטע האָבן; איינגעזען די נויטיקייט זיי צו געבן גייסטיקע שפּייז אין אַ מער צוטריפלעכער פאָרם, האָט מען נע- מוזטם אָנקומען צו דער פאַר אַלעמען פאַרשטענדלעכער אומנאַנגס-שפּראַך, צום , לשון-הדיוט" און פון אים מאַבן אַ כלי װואָס זאָל קענען מקב? זיין און אויפהאַלטן שבת- דיקייט און הייליקייט. אין די פרעמדע שפּראַך לויט איר אָפטּשטאַם, װאָס יידן האָבן זי שוין פריער פאַר- יידישט אין זייערע באַציאוננען צװוישן זיך, נאָך גייס- וטיקער, נאָך יידישער געװואָרן אין דער שריפט. ס'איז אַ דבר ידוע, אַז די יידישע שפּראַכן זענען אין דער שריפט נאָך ווייטער אַװעק פון זייער פרעמדן מקור וי בעת זיי זענען געווען בלויזן גערעדטע שפּראַכן.

10

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

און געשען אין עפּעס אַזױנס, ואָס חזרט זיך אַפט איכער אין דער געשיכטע. אָנגעהויבן האָט זיך דאָס פון דער נויטװוענדיקייט צו באַנוצן אַ פרעמדע שפּראַך פאַרן טאָגזמפעגלעכן געברויך, אַ חיונה-שפּראַך, וואָרעם אי לשוי פאַר קולטור האָבן יידן מיטגעבראַכט פון דער היים און איר טריי נעבליבן און אָפּנעהיט אויף אַלע זייערע װאַנ- דער-וועגן, און אוױיסגעלאַזט האָט זיך דאָס דערמיט, װאָס זיי האָבן די פרעמדע שפּראַך פאַרװאַנדקט אין א גייס- טיקן אינסטדומענט. אָבער בעת דאָס אין נעשעע, אין זי שוין מער נישט געווען קיין פרעמדע, נאָר א שטיק יידיש אייגנם.

היות, װי לכתחילה איז די כוונה ביים איבערנעמען א פרעמדע שפּראַך געווען נישט קיין גייסטיקע נאָר אַ מאַטעריעלע, האָבן יידן אַפילו בעת זיי האָבן שוין אָנָ- געהויבן צו באַנוצ! די עלעמענטן פון דער פרעמדער שפּראַך פאַר געהויבענע ענינים, נאָך אַלץ נגעברויכט נישט דיי קו לטרר- שפּרא ך פון די ארומיקע פעל- קער יאר ער 2 א 1 ט ט טנ 7 עע כ. ‏ דיא - לעקט, איבערנעקאַכט אין אַ יידישן פורעם. אַן לאַ- טיין איז געווען אין רוים און צום טייל אין דער רוימי- שער אימפּעריע, בפרט אין צפו-אַפריקע, די גערעדטע פאַלקס-שפּראַך, האָבז אויך יידן זי באַנוצט אין װואָרט און צום טייל אויך. איין שריפט. אָבער בעת לאַטיין האָט אויפנעהערט צו זיין די לעבעדיקע אומגאַנגס-שפּדאַך און זיך פאַרװאַנדלט אין דער שריפט- און קולטור-שפּראַך פון די קריסטלעכע פעלקער און אַלס אַזױנע געהערשט ביז ווייט אין 17-טן יאַרהונדערט אַריין, האָבן יידן איבערגענומען אין פערבאיראַָפּע די וװאַרע שפּראַד" פון די ראַמאַנישע פעלקער, פּנקט װוױ אין

11

ישראל עפרויקי }

די סלאַווישע מדינות האָבן יידן נערערט און נע- שריבן אויף די פּראַװינציעלע דיאַלעקטן און ניט אויף אַלט-סלאַװיש, דער שפּראַך פהוו שריפט און פון דער קירך. און ס'איז פאַרגעקומען אַן אויסטערלישע זאַך. בעת ביי אַ רייע פעלקער, װאָס ביי זיי האָבן יידן איבער- גענומען זייער שפּראַך, איז נאָך די לעצטע געבליבן אויף דעם נידעריקן שטאַפּל פון אַ גערעדטן דיאַלעקט, װאָס מ'האָט כמעט נישט באנוצט אין שריפט, איז זי גראד ביי יידן, אין אַ יידישער פאָרם, דערהויבן גשװאָרן צו רער מדרגה פון אַ ליטעראַטור-שפּראַך, א מדרגה, ואָס ביים שטאַם-פאָלק האָט זי ערשט דערגרייכט מיט הונדער- טער יאָרן שפּעטער, בפרט בעת לאַטײניש האָט אויפ- געהערט צו זיין דער איינציקער ליטעראַרישער שפּראַך- אינסטרומענט פון די מערב-פעלקער.

אַלס אילוסטראַציע קען דינען דער פאַקט, װאָס די לינגוויסטן, װאָס פאַרנעמען זיך מיטן פאָרשן פון דער אַלט-פראַנצױיזישער שפּראַך, מוזן אָנקומען צו די לועזים פון די יידישע ווערק פון צענטן און עלפטן יאָרהונדערט, בפרט צו די גלאָסן פון רבינו גרשום און רש"י, ווייפ צו יענער צייט האָט מען פראַנצויזיש נישט באַנוצט, חוץ זעקטענע אויסנאַמען, אין אַקטן און דאַקומענטן, וועלכע מען פלעגט שרייבן אויף לאַטײיניש. שריפטלעכע דאַקומענטן אויף פראַנצויזיש בֿאַװייזן זיך ערשט ביים סוף פון צוועלפטן יאָרהונדערט 1). רש"י, װוי אַ מקור פאַר פראַנצויזישער שפּראַךד-פאָרשוננ, איז מער וי אַ גע-

6 1/2202415668 8108868 1,685 : 2122618 1001 (1 -10 ,101068 1401068 668 8616 .24607 46 36/8004) .83 סאו ,241,117 16

12

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

שיכטלעכער און לינגוויסטישער קוריאָז. דאָס באַנוצז פון דער וװולנאַרער שפּדאַך פון אַרומיקן פאלק אין אַ נעזעץ פאַר אַלע יידישע שפּראַכ} און די בעסטע ראיה פאַר זייער באַזונדער עקזיסטענץ אין אַלע עפּאָכעס פון דער יידישער גלות-געשיכטע און אין כמעט אַלע לענ- דער, ווו יידן האָבן נעלעבט אין מער-וייניקע גרויסע צאָלן. נעמט די ערשטע יידישע נלות-שפּראַך -- אַראַ- מיש2). אין דעם פּערסישן פּעריאָד איז די שפּראַך פון הויף און פון די הערשנדיקע קלאַסן אין בבל געווען ניט אַראַמיש נאָר פּערסיש. אָבער יידן האָבן דעמאָלסט, פּונקט פאַרקערט וי עס טוען היינטיקע יידן, זיך גע- האַלטן ביי דער שפּראַך פון פאָלק -- אַראַמיש -- און

2) איך באַצײכן אַראַמיש װי אַ גלות-שפּראַך, הגם עס איז בא- װוסט, אַז אַ טייל יידן אין א"י גופא, בפרט אין צפון פון לאַנד, האָבן גערעדט אַראַמיש שוין אין דער תקופה פון בית שני. עס איז אָבער ראשית אַ היסטאָרישער פאַקט, אז פאַרן ערשטן חורבן האָבן יידן גערעדט בלויז העברעאיש און אשוריש (אַראַמיש) אַפילו נישט פאַרשטאַנען (זע מלכים ב', י"ח, כ"ו). אַז די בני הגולה האָבן, קומענדיק פון בבל, מיטגעבראַכט מיט זיך דאָס אַראַמיש לשון איז מער װי װאַרשײנלעך. עס איז אָבער זיכער, אַז אַראַמיש איז אַרײינגעדרונגען אין א"י נישט בלויז דורך זײי, נאָר אויך פון אי- נעװײניק. אין װעלכן מאָמענט איז דאָס געשעען און װי לאַנג האָט געדויערט די שפּראַכלעכע אַראַמיזירונג פון א טײל יידישער בא פעלקערונג אין ארץ ישראל גופא, לאָזט זיך נישט פעסטשטעלן. ס'איז אָבער קיין ספק נישט, אַז געשעען איז דאָס אַלס רעזולטאַט פון אויסערלעכער אונטערדריקונג. אַז סרגון מלך אַשור האָט באַ- צווונגען שומרון, האָט ער, אָנשטאָט די פאַרטריבענע יידן, קאַלאַי ניזירט דאָס לאַנד מיט פרעמדע (אַשורים, בבלים און אַראַמײער). נבוכדנאצר האָט פאַרטריבן פון ירושלים און זיינע אומגעגנטן די אינטעליגענץ און די רײכערע קלאַסן -- די דעמאַלסטיקע טרף- גער פון דער נאַציאָנאַלער קולטור. און הגם ער האָט דאָרט קיין פרעמדע איינװוינער נישט באַזעצט, האָט אָבער שוין אויך יהודה פאַרלאָרן הן איר גײסטיקן גלאַנץ, הן איר יידישן כאַראַקטער,

15

ישראל עפרויקין

זי נעמאַכט פאַר אַן איינן יידיש לשון. ביי אַראַמיש זע- נען יידן אויך געבליבן נאָך די נצחונות פוֹן אלכסנדר מוקדון, ווען בבל איז געװאָרן א טיי? פון זיין אימפּע- ריע און פון דעם העלעניסטישן קולטור-קריין מיט גרי- כיש אַלס די קולטור-שפּראַך.

נאָר אַפילו אין די מקומות, ווו אַ טייל יידן איז ארי- בערגעגאַנגען צו דער נריכישער שפּראַך (מצרים, קלייזר אַזיע א. אַז, וו.), איז ווידער אַמאָל זייער גריכיש געווען נישט די שפּראַך פון די געלערנטע נאָר די , געמיינע" פאַלקס-שפּראַך. מיט וװולנאַריזמען צייכענען זיך אוים די גריכישע תורה-איבערזעצוננען. נאָך מער, אַפילו דער גריכישער טעקסט פון די סינאָפּטישע עװאנגעליעס, מס- תמא איבערנעזעצט פון אַראַמיש דורך יידן, איז אַ סך נאענטער צצו דער גריכישער פאַָלקס-שפּראַך, װי זי איז דעמאָלסט גערעדט גשװאָרן, װי צו דעם ליטעראַרישו גריכיש 3).

אויך פאַר דער ערשטער לאַטײנישער ביבל-איבערזע-

לויט דעם צוזאמענשטעל פון דער באפעלקערונג. פהעמדע פעל- קערשאפטן (אדום, כשדים, עמון און אנדערע) האָבן פאַרנומען די פּוסט-געװאַרענע פעלדער און די לײדיקע הײזער. ס'קען גרײילעך געמאָלט זיין, אַז אַפילן אין יהודה זענען יידן אַזױ אַרום שין דעמאָלסט געװאָרן א מינדערהייט, װאָס האָט זיך בכלל און שפּראַכ. לצך בפרט אויסגעמישט מיט דער אַרומיקער באפעלקערונג (אַ רמז אויפן צוזאַמענהאַנג צװישן ביאַלאָגישער און שפּראכלעכער אַסימילאַציע קען מען געפינען ביי נחמיה י"ג: כ"ג-כ"ד)) במילא קען מען מיט רעכט באַצײכענען אַראַמיש אַלס א פּראָדוקט פון גלות, אַלס אַ גלות-שפּראַך. -46046812 068 1121/00121014) 1258 211601108 (9 -421 עַםת מסט 2861050ע262 ,8ם411602150) מ62111606מ1 4768 4041286 8604506 /26מטע60ם 0616 -1-8 .58 ,1931

14

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

צונג איז, װי עס האָט באַוויזן דער באַװוסטער ראַמאַ- ניסט רוד בלאָנדהיים, כאַראַקטעריסטיש די פאָלקסטימ- לעכקייט און די פּשטות פון דער גערעדטער שפּראַד. משמעות, איז די דאָזיקע איבערזעצונג געמאַכט געװאָרן אָדער דורך געשמדטע יידן אַדער פון קריסטן, װאָס האָ- בן געלערנט העברעאיש ביי יידישע מלמדים 4).

מיוט דער איינענער דערשיינונג טרעפן מיר זיך שפּע- טער אין דעם אַראַבישן לשון, װאָס יידישע חכמים האָבן גענוצט אין אַ סך אַ גרעסערן פאַרנעם וי גריכיש אין דער פריערדיקער תקופה. אַפילן ישראל פרידלענדער, װאָס איז נישט מסכים מיט דער מיינונג פון אַ רייע אַנ- דערע שפּראַך-פאַרשער און האַלט נישט, אַז מען קען אין דעם דאָזיקן אַראַביש נעפינען אַ באַזונדערן יידישן דיאַלעקט, אַפּילן ער אָנדערקענט, אַז די יידישע מחברים האָבן! נישט געשריבן קיין קלאַסיש אַראַביש און אַז זיי האָבן געהאַט אַ נטיה צוֹ געברויכן דעם ער עדטן וי נאהן א ראביש 2)

38--44660( 2/16:8ט 1,658 ,גת81086861 85 .ם (4 .111 022-5 .עםט ,1925 22115 ,1,212 5ט?6ע 14 69

5( 18:251 11160126266/ 26: 8 6685 242101021068, 1,610212 1901, 55. 241 - 211.

15

ישראל עפרויקין

ב דער קוק אױף ידישע שפּראַכן אַמאָל און היינט

דער נילנול פון דער , נעמיינער" פרעמדער שפּראַר אין אַ יידישער און ליטעראַרישער אין איינע פון די גרעסטע פּלאים נישט בלויזן אין דער יידישער נאָר אויך איז דער אַלגעמײינער שפּראַך - געשיכטע. עס זענען נע- ווען, און זענען נאָך היינט פאַראַן, יידן, און דווקא נישט קיין פּראָסטאַקעס, נאָר וווילנעלערנטע און הויכנעלערנ- טע, װאָס זענען פאַרבײינענאַנגען בלינד פאַרביי דעם דאַ- זיקן ווונדער. נעפינען מיר זיך טאַקע היינט אין דער משונהדיקער לאַנע, װאָס מיר זענען אפשר דאָס איינ- ציקע קולפור-פאָלק אויף דער וועלט, װאָס האָט נישט קיין אייגענע שפּראַך-װיסנשאַפט. אַפילו יידישיסטן האַ- . בן על פּי רוב נעקוקט אויף יידיש װוי אויף אַן איינצל- דערשיינונג און דערין, צוויישן אַנדערע, האָט זיך באַ- וויזן דער , פּראַװוינציאַליזם? פון דער יידישיסטישער באַ- ווענונג, װאָס האָט נישט דערלאָזט דערצו, זי זאָל זיך דערהויבן צו אַן אַלגעמײינער נאַציאָנאַלער אידעע, צו אַ יידיש-געשיכטלעכער פּערספּעקטיוו כא). ערשט אַרייננע- שטעלט אין דער אַלנעמיינער ראַם פון יידישער נעשיבט-

5א) ש. ניגער האָט יאָ געמאַכט א פּרוו אַרײנצופּאַסן יידיש אין דער געשיכטלעכער ראַם פון יידישע גלות-שפּראַכן. געטאַן האָט צֶר עס בלויז אין צוזאמענהאַנג מיט אַראַמיש. זע זיין חיבור , די צויי- שפּראַכיקײט פון אונזער ליטעראַטור, 1941,

16

אויפקום און אומקום פון ייך. שפּראַכן

לעכער אַנטוויקלונג און פון יידישע שפּראַך-פאָרמירונ- גען, הערט יידיש אויף צו זיין פאַלקלאָר און וװערט פאַרוואַנדלט אין אַ יידישער נאַציאַנאלער שאַפונג פון ערשטער מדרנה. פונדעסטוועגן האָט די דאָזיקע באַװע- גונג דעם פאַרדינסט, װאָס ?כל-הפּחות איינע פון אונזע- רע גלות-שפּראַכן, דער אַשכנזישער יידיש, איז דאָך מער אָדער ווייניקער אויסנעפאָרשט. אָבער קייז יידישע כלל- פילאַלאָגיע, װאָס זאָל אַרומנעמען פאַרשידענע יידישע שפּראַכן און דיאַלעקטן, האָבן מיר נאָך עד-היום נישט. און איך האָב מורא צו זאַנן, אַז די צייט פאַר אַזאַ פאָר- שונג איז שוין פאַרביי, װאָרום מיר טרעטן אַריין אין אַן עפּאַכע, װען עס מערן זיך די סימנים פון ירידה פון די יידישע שפּראַכן און צוואַמען דערמיט פאַלט דער לעבעדיקער. אינטערעס צו זיי.

װאָסטן מיר געהאַט אַ יידישע לינטויסטישע ויסו- שאַפט, װאָלט זי זיכער אַנטפּלעקט פאַר אונז אין זייער גאַנצן פאַרנעם די פאַקטאָרן און די פאַרמען פון יידישע שפּראַך - בילדוננעז, און מיר װאָלטן נישט נעדארפט אָנקומען אויף צו באַווייזן די עקזיסטענץ נופא פון יידישע שפּראַכן צו צופעליקע עדות און צו איינצלנע אין דער אַלגעמײנער ליפעראַטור צעשפּרײטע ראיות, אַז די דאָ- זיקע שפּראַכן זענען נישט קיין בלינדער צופאַל און נישט קיין קאפּרין פון יחידים, נייערט אַז צוֹ זיי האָבן נע- פירט שטענדיקע געזעצן פון יידישן לעבנס-אינסטינקט און פון יידישער שעפערישקייט.

האָבן טאַקע די יידישע שפּראַכן, װי זייער טרענער -- דאָס פאלק - א ,יידישן מול". דווסא אין דעה שפא- כע, ווען ביי די אייראָכּעאישע פעלקער אין די שפּראַך- װיסנשאַפט אַרױס פון אירע וויקעלעך און געװאָרן אַ

17

ישראל עפרויקין

חשובע דיסציפּלין פון פאָרשן און לערנען, אין ביי אונז אויפנגעשטאַנען אַ דור, ואס האָט זיך אומגעקערט מיטן רוקן צו די יידישע פאַלקס-שפּראַכן. גראָד יידישע נע- לערנטע זענען געװוען די, װאָס האָבן געגעבן אַ , טעאָ- רעטישע" באַנרינדונג פאַר דער פעלשונג, װאָס יידן האַ- בן אָנגעהויבן פעלשן אין אַלץ װאָס איז געווען אַריגינעל, אויטענטיש-יידיש, און אַהער געהערן בלי-ספק די יידי- שע שפּראַכן. אין זכות פון דער דאָזיקער פעלשונג, האָט מען געהאָפט זיך איינצוקויפן ביי דער גויישער וועלט, זי זאָל אונז אויפנעמען װוי אייגענע. און אַזױ אין עס נע- שעען, אַז מען האָט מיט אומישנער עם-הארצות נעמאַכט אַ ת? פון אַן אמתער יידישער שאַפונג, און יידיש אייננס, יידיש האָב און גוטס פאַרשריען פאַר פרעמדס. פעלקער װי יחידיים האלטן זיך נרויס מיט אלץ װאָס זיי אַ לייו האָבן באַשאַפן און פּוצן זיך נאָר אָפט אַפילו אין פרעמ- דע פעדערן. יידן אָבער לייקענען שטיין און ביין און באַ- רימען זיך דווקא, אַז דאָס װאָס די וועלט באַטראַכט מיט רעכט אַלס זייערס, געהערט נאָר צו פרעמדע, אַבי ביי די דאָזיקע פרעמדע נושא-חן צו זיין און זיי צו באַווייזן, וי נגעטריי און װוי בלינד מיר טוען זיי נאָך. ווערט יידיש אינם מויל פון אַ יידישן געלערנטן, און דווקא פון אַזאַ פאַרמאַט װוי הענריך נגרעץ, דערקלערט וי אַ דייטשע שפּראַך, פּונקט װוי דזשודעזמע אין פאַר אים דאָס לשון פון קאַסטיליע. קומט אויס, לויט גרעץ, אַז די יידן װאָס זענען, כדי צו ראַטעװען זייער לעבן, געלאָפן פון דייטש- לאַנד קיין פּוילן און ליטע, האָבן דידאָזיקע לענדער, פּונקט װווי דאָס װאָלט נגעווען זייער כוונה, נעמאַכט, דורך זייער שפּראַך , בין אַ געוויסער מאָס פאַר אַ נייעס דייטשלאַנד". אקוראַט אַזױ האָבן די נולי ספרד, די גע-

18

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

ראטעוושטע פון דער רוט פון דער אינקוויזיציע און פון דעם פייער פון די שייטערהויפנס, פאַרװאַנדלט טערקיי אין א נייע שפּאַניע. דייטשע יידן, פּונקט וי די ספר- דים, זאָנט גרעץ, זענען טריי נעבליבן! דער שפּראַך פון זייער אָפּשטאַם-לאַנד. קומט אויס, אַז נישט יידיש, נאָר ד ייטש האָט גענאָלטן ביי יידן װי אַ הייליקע שפּראַך, קעב העברעאיש6). און. דערביי ימאַכט זיך דער דאַזו? קער באמת נגרויסער נגעלערנטער וי נישט וויסנדיק, אַז הווקא אַ היפּשע צאֵל דייטשן, װאָס האָבן אוױיסגעװאַנ- דערט אין פרעמדע לענדער, האָבן אין משך פון אַ פּאָר דורות זייער דייטשע שפּראַך פאַרלאָזט און איבערגענו- מען די שפּראַךד פון דער מערהייט. אַזױ אַרום קומט אויס, אַז יידן זענעז אין דער פרעמד נעבליבן די איין- ציקע היטער פון דער דייטשער קולפור און שפּראַך. פאַר לעאָפּאָלד צונץ איז יידיש אַ צעקאַלעטשעטער דייטש און שולדיק דערין איז דער עיקר די אויסװאַנדע- רוננ /פון דייטשע יידן קיין פּױלן, ווייל אין זייַער היי- מאַט נופא האָבן זיי אין די פריערדיקע יאָרהונדערטער כלומרשט נערעדט און נעשריבן א ריינעם דייטש. די דרשות אין די כתי-מדרשים געהאַלטן אויף יידיש, האָבן נישט געקענט האָבן קיין שום ווערט און קיין שום פּעו- לה, זאָנט ער, וויי? די רבנים און מנידים האָבן קיין איין שפּראַך נישט באַהערשט חוץ דעם פאַרדאָרבענעם דייטש. קען מען, פרענט ער און ענטפערט, רעדן שיין און מיט עלענאַנץ אויף אַזאַ אויך מיר אַ שפּראַר 7). .15 ם ,1066 66 6/ם6686216) ,412607) 11 (6 .66-7 .88 ,1877 1,610719 .8011296. 2:06146 6,סלסט 40406501688006846) 16 ,למט2? .1 (7

,מ1121 2 9/ט!/1728 .4011286 2006106 .1006 /46 -459-58 .85 .1892

19

ישראל עפרויקין

און צום סוף על איך צו דער כאַראַקטעריסטיק פון דער באַציאונג צו יידישע גלות-שפּראַכן, אין געגעבענעם פאַל צו יידיש, פוֹן די פאָן-טרענער פון יידישער ,אויפקלערו:;", נאָך ברענגען די מיינוננ פון אַ דריטן קאַריפיי פון דער ,וויסנשאַפט דעס יודענטומם', דעם רב-הכולל פון ווין ד"ר גידעמאז. ווען, זאָגט ער, מען זאָל לאָזן אין אַ זייט די אַריינגעפלאַכטענע העברעאישע ווער- טער און די געמישטע גראַמאַטיקאַלישע פאָרמען, איז דאָס , מוישל-דײײַטש", אַן עכטער און ריינער רייטשער דיאַלעקט, הגם ער איז פאַר אַ סך דייטשן נישט פאַר- שמענדלעך. דאָס איינענע גילט אָבער פאַר אַלַע איבע- ריקע דייטשע דיאַלעקטן, װאָס זענען אומפארשטענדלעך אויסער די גרענעצן פון דער גענעבענער פּראַווינץ. אויף אַ בערלינער אָדער אַ האמבורנער דייטש װעט מען אין בֵייערן אָדער אין באַדן אויך זאָגן ,ער מוישלט". אויר יידיש איז נישט מער וי א דייטשער דיאַלעקט, ואָם ווערט נערעדט ווייט פון זיין היימאאט. אַזױי אָבער װוי יידיש האָט זיך פון דער דאָזיקער היימאַט אָפּנעריסן און האָט בכלל מער נישט קיין היימאט, האָט זי מער קיין עק- זיסטענץ-באַרעכטיקונג נישט, סיידן ,אין דער געשיכ- כע פון דייטשן אַלטערטום" 8).

גלויב איך ניישט, אַז עם זאָל נויטיק זיין לאַנג צו באַװוייזן, װי נישט געשיקט עס איז די וויוויסעקציע װאָס גידעמאַן מאַכט מיט יידיש. ווען מען זאָל אַזױ נעמען טרייבערן די אָדערן פון אַ װאַסער נישט איז מאָדערנער אייראָפּעאישער שפּראַך, קען מען פּונקט אַזױ קומע! צום

-14/216 6468 1686810006) ,תת2װ6406666 .3 ;זם (8 -206260126061 664 /160טס !66 6מט 0806865מטם .294-97 .855 ,1888 מטוטט 111 .3 1066 מ6ת50

20

אויפקום און אומקום פון ייך, שפּראַכן

אויספיר, אַז ס'איז גאָר קיין שפּראַך נישט נאָר בלין אַ דיאַלעקט פון אַן עלטערער שפּראַך, ואָס פון איך שטאַמט ער אַווױס. ענגליש קען אויף אַזאַ אופן ווערן אַ גערמאַנישער דיאלעקט, פראַנצויזיש -- אַ לאַטײנישער א, אַז. װו. ס'איז קלאָר וי דער טאָג, אַז נעמט מען אַװעק פון יידיש איר נשמה, די העברעאישע עלעמענטן או' די באַזונדערקייטן פון איר מאַרפאָלאָניע און פון איר זאַץ-בױי, װעט זי נאָך אַזאַ אָפּעראַציע בלייבן טויט אונ- טער די הענט פון כירורג. אָבער קיין דייטשער דיאַ- לעקט װאָסט דערפון דאָך נישט אַרױסגעקומען. מען קעו, לויטז געראָטענעם װואָרט פון מאָריס סעמיועל, פון אַן איי מאַכן אַ פיינקוכן, אָבער זייט אדרבא אַ בריה און מאַכט צוריק אַן איי פוֹן דעם פיינקוכן.

נאָר דער יידישער ,זעלבסטהאס" -- א מאַָדערנע יידישע קרענק, װאָס אונזערע אבות-אבותינו האָבן נישט געוווסט פון איר, האָט געקענט ברענגען יידישע געלערנ- טע צו אַזא מאָס פון פאַרלייקענונג פון דער יידישער שעפערישער פּערזענלעבקייט, צו מאַכן צו שפּאָט און צו שאַנד עפּעס אַזױנס װאָס האָט געדאַרפט זיין אונזער שטאָלץ. קיין חידוש נישט, אַז אין דער דאָזיקער פאַרליו- קענונג פונם יידישן ,איך" האָבן זיך יידישע אינטעלו- נענטן דערקייקלט צום קוק און אַפילו צן די אויסדרוקן פון די יידישע שונאים און, פּונקט װי יענע, אָנגערופן די יידישע לשונות מיט די ערגסטע נעמען, וי זשאַרנאָן "מוישלען", , ראטוועלש? (די שפּראַך פון דייטשע גנבים), גענומען פון אַנטיסעמיטיש! לעקסיקאָן. דער ערשטער, װאָס האָט אַ יידישן דיאַלעקט באַצייכנט מיט אַ טערמין װאָס קלינגט איצט וי זשאַרנאַן, אין געווען דער סטאַיקער קלעאמעדעס, װואָס האָט אָפּנעשפּאָט פונם

21

ישראל עפרויקין

,באַרבאַרישן גריכיש", װאָס יידן אין אלעקסאנדריע האַבן גערעדט אין זייערע בתי כנסת 9) און נאָך אים האָבן אַנטיסעמיטן פון אַלע לענדער און תקופות אויף דעם אייגענעם אופן אָפּנעלאַכט פון אַלע אַנדערע יידי- שע שפּראַכן, װאָס יידן האָבן באַשאַפן אין משך פון לאַנגן גלות,

אָבער אַז יידן אַליין זאָלן נאָכמאַכן די שונאידישרא? און חוזק מאַכן פון זייערע אייגענע לשונות, דאָס איז באמת א נייעס אין אונזער געשיכטע און מען האָט נע- דאַרפט ואַרטן ביז צו דער יידישער , אויפקלערונג", אַז אויך יידן זאָלן זיך קלאָגז, װי קלעאַמעדעס בשעתו, אַז אַ יידיש לשון ,גרילצט זיי אין די אויערן",

אין לאָמיר טאַקע זען, און זיך אָפּלערנען דערפון, וי אַזױ איזן געווען די באַציאונג פון אַמאָליקע ייהישע דורות, וואָס האָבן נישט געליטן נישט פון דער שװאַב- קייט פון נאָכמאַכן פרעמדע און נישט פון דער חולאת פון יידישער קנאַפּװערטיקײט, צוֹ די יידישע שפּראכן, וואָס יידן האָבן געברויכט אין רעדן און שרייב'.

און אָנהויבן וועלן מיר פון דער ערשטער, פון דער רייכסטער און פרוכטבאַרסטער פון די יידישע גנלות- שפּראַכן -- אַראַמיש.

עס קען קיין ספק נישט זיין, אַז אויב אַראַמיש האָט געקענט האָבן אַזאַ לאַנגן קיום ביי יידן, קרוב צו אִנ- דערטהאַלבן טויזנט יאָר, אַז אוב אין דער דאַזיקער שפּראַך האָבן זיך אָנגעזאַמלט אַזעלכע רייכע יידישע אוצרות, װאָס מיר שעפּן נאָך פון זיי עד-היום מיט פן- 58, 6640163:5 16849065' ,2618208 604016'' (9

,1890 22115 ,1060215016 טג 1612018 20002108 69 ו 212-134 .מס

22

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

לע הויפנס, אויב די דאָזיקע שפּראַך איז באמת נעװאָרן אַ צווייטער לשון-הקודש, איז דאָס געשעען צום גרויסן טייל צוליב דער שפּראַכלעכער קרובהשאַפט צװוישן אַראַ- מיש און העברעאיש. אין אַ קלענערער מאָס באַציט זיך דאָס אויך צו א צווייטער סעמיטישער שפּראַך, װאָס יידן האָבן באַנוצט אַמאָל און נעברויכן צום טיי? נאָך היינט -- אַראַביש. װואָס שטאַרקער עס זעט זיך אַן די השפּעה פון העברעאיש אויף אַ יידישער גלות-שפּראַך, אַלץ יידי- שער איז זי, אַלץ מער איז דאָס פאָלק צו איר צוגעבונדן און אַלְץ לענגער און געטרייער האַלט ער זיך ביי איר. אַ פּשיטא שויז איז דאָס ריכטיק בנונע צו סעמיטישע שפּראַכן, װאָס זייער פאַריידישונג איז געווען אַ סך לייכ- טער און טיפער, װוי דאָס איז פאָרגעקומען מיט אַנדערע פרעמדע שפּראַכן, װאָס יידן האָבן זיי געמאַכט פאַר אייגענע. עאָדאָר נעלדעקע זאָגט, אַז די קרובהשאפט צווישן די סעמיטישע שפּראַכן אין אַ נאָר נאַענטע און אַז בפרט אונטערשיידן זיך די אַלטע סעמיטישע לשונות קוים מער איינער פון צווייט! װוי די פארשיידענע דייט- שע דיאַלעקטן צװוישן זיך 10).

אַז דאָס יידישע פאלק און יידישע חכמים האָבן זיך באַצױגן מיט יראת-הכבוד צו אַראַמיש, װוי צו אַ יידיש לשון, זאָגט עדות קודם-כ? דער פאַקט, אַז הגם היפּשע וטיילן פון דניאל און עזרא זענען געשריבן אויף אַראַמיש, איז דאָס נישט געווען קיין מניעה, זיי זאָלן אַריינגע- נומען ווערן אין די כתבי-הקודש. הן אין תלמוד ירושלמי -און הן אין! תלמוד בבלי זענען פאַראַן באַדיײיטנדיקע

-28ע50 611111500ס 6 ,0614646א1 /6060מיי' (10 .2 .5 ,1887 14610218 ,0268

23

ישראל עפרויקין

אַראַמישע עלעמענטן. און װוידער אַמאָל האָט דאָס נישט געשטערט, זיי זאָלן ווערן פאַר זייער עפּאַכע און פֿאַר שפּעטערדיקע צייטן דער הויפּט-קװאַל פון יידיש וויסן און פון יידישער לעבנס-חכמה. אויך דער זוהר, געשריבו אין אַראַמיש, איז פאַרבליבן װוי איינער פון די יידיש- סטע און פאַרהייליקטסכע ספרים ביי יידן.

אַז עס האָט זיך ביי אונז אין די לעצטע 80 יאָר צע- פלאַקערט די קנאה און די מלחמה צװישן העברעאיסטן און יידישיסטן, האָבן אין ביידע לאַנערן זיך נעפונען בעלנים אַריבערצוטראָנן די הייליקע מחלוקת אויף אַלטע צייטן, בעת אַראַמיש אין געװען די יידישע פאָלְקסם- שפּראַך. ביידע צדדים האָבן אין מאמרי חז"? געזוכט אסמכתאס פאַר זייערע מיינונגען, אין דער אמתן אָבער ווייסט די יידישע געשיכמע נישט פון קיין ,ריב-לשו" נות" ביז צו דער לעצטער צייט. העברעאיש און די יידי- שע גלות-שפּראַכן האָבן נעלעבט בשלום און בפועל? איי" נע די צווייטע באַװירקט און געשפּײזט.

געוויס קען מען אויך אין דער יידישער פאַרנאַנגענ- הייט געפינען פאַרשיידענע און סתירותדיקע אָפּשאַצונ- גען פון דער באַדײיטונג און פונם אַרט פון דער אָדער יענער גלות-שפּראַך אין דער יידישער נייסטיקער עקאָ- נאָמיע. אָבער איינצלנע זאַצן, אָפּנעריסן פון היסטאָרישן קאָנטטעקסט, באַווייזן גאָרנישט. משפּטן קען מען נאָר לויט ' דעם נאַנצן בילד, װאָס עס שטעלט מיט זיך פאָר דאָס שטענדיקע צוזאַמענניין און צזאַמענלעבן פון העברע- איש מיט די גלות-שפּראַכן,

פון איין זייט הויבן יידישע חכמים אַראַמיש אין הימ? אַרֹיין, אדם הראשון האָט גערעדט אַראַמיש, זאַנט

24

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

די נמרא 11), און ר' חנינא זאַנט, אַז דעריבער האָט נאָט פאַרטריבן די יידן, ווען זיי האָבן געמוזט גיין אין גלות, קיין בבל?, ווייל זייער לשון איז נאַָענט צום לשון פון דער תורה 12). קומט ר' יוחנן און זאָנט : זאָל אַראַ- מיש (לשון סורסי) נישט נריננ זיין אין דיינע אויגן, װאָרום ער געפינט זיך אין דער תורה, נביאים און כתובים 15), אָבער פון דער אַנדער זייט האָט נישט קיין קלענערער װוי ר' יהודה הנשיא געואָגט אַ מאמר, װאָס דערמאַָנט באמת דעם לאָזונג פון געוויסע עקסטרעמע העברעאיספן פון דער מאַדערנער צייט : צו װואָס טוג אַראַכניש (לשון סורסי )אין ארץ-ישראל, מען באַדאַרף אָדער לשון הקודש אָדער גריכיש. און דאָס איינענע זאַנט מיט לערך הונדערט יאָר שפּעטער דער אמוראי ר' יוחנן בנוגע צו בבק, ווו מען דאַרף זיך באַנוצן אָדער מיט העב- רעאיש אָדער מיט פּערסיש, אָבער נישט מיט אַראַ- מיש 14).

האָבן מיר דאָ פאַר זיך אַ חילוקי-דעות אין דער אִפּ- שאַצונג פון אַראַמיש מצד פארשיידענע יידישע חבמים, אָדער אפשר דאדף מען זוכן דעם פקור פון די קעננ- זאַצלעכע פמיינונגען אין די פאַרשיידענע באַדיננוננען, װאָס אונטער זייער השפּעה זענען די דאָזיקע מיינוננען אַרױסגעזאָגט געװאָרן ? ד"ר פונק, אַן ערנסטער פאָרשער פין דער בבלישער עפּאַכע פון! דער יידישער נעשיכטע, האַלכ, אַז די רעזערווירטע שטעלונג פון נעוויסע יידישע חכמים בנונע צו אַראַמיש, נעמט זיך דער עיקר דערפון,

1 סנהדרין ל"ח, ב,

2 פּסחים פ"ז, ב.

3 ירושלמי, סוטה פ"ז, ה"ב, 4) סוטה מ"ט, ב,

ישראל עפרויקין

װאָס אַראַמיש איז במשך פון ערשטן און צווייטן יאָך- הונדערט געװאָרן די שפּראַך פון דער קריסטלעך-יידישער געמיינדע אין א"י און פון דער קריסטלעכער קירך אין די לענדער פון מזרח. אַראַמיש -- די שפּראַך פון גליל, ווו ישו און זיינע תלמידים האָבן נעלעבט און געלערנט, אי)} אויך געװוען די שפּראַך פון די שליחים, פון זייערע דרשות און שריפטן. די שטאָט עדעססא אין מעסאָ- פּאָטאַמיע איז אין צווייטן יאָרהונדערט געװאָרן א מעט- ראָפּאָליע פון קריסטנטום אין מזרח. אַראַמיש (סיריאַק) אין אַזױ אַרום דערהויבן געװאָרן ‏ צו דער אפיציעלער שפּראַך פון דער קריסטלעכער קירך. דאָס אַלֵיין איז שוין עלול געווען אַוועקצונעמען ביי דער דאָזיקער שפּראַר דעם אָרעאָל פון הייליקייט, װאָס האָט זי אַרומגערינגלט, און האָט געקענט אַרויפרופן אַ חשד ווענן איר ריינקייט, געוויסע חכמים האָבן, נאַטירלעך, אין איר געקענט דער- שמעקן אַפילו אַ סכנה פאַר יידישקייט, װיבאַלד זי האָט געדינט וי אַן אינסטרומענט אין דעם פאַרביטערטו קאַמף, װאָס די נייע קירך האָט געפירט קעגן דעם יידישן דת און דעם יידישן פאָלק. און הנם עס אין צו קיין אָפּענעם קאַמף קעגן אַראַמיש נישט דערנאַננען, איז אָבער יאָ געװוען אַ באַװוסטזיניקע טענדענץ, איר נישט צו לאָזן צו פאַרברייטערן אירע פּאָזיציעס איבער די גרענעצן, װאָס האָבן איר עליפּי טראַדיציע געהערט אין דעם יידישן קולט 15). (אַן אַנאַלאַגיע אין אונזערע צייטן קען מען נעפינען אין דער אינסטינקטיווער רעאַקציע קעגן יידיש, װאָס די פאַוואָריזירונג פון יידיש דורך דער

289102160ם מ! 1366 016 ,!מטע .5 ;םת 19 .16-20 .55 ,1908 מ//26 161 ז1

26

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

כאַוויעט-רעגירונג אין אָנהויב פון איר רעזשים, באַנלייט מיט רדיפות אויף העברעאיש, האָט אַרויסגערופן אַפילן אין אַזױינע נאַציאָנאַלע יידישע קרייזן, וואָס זענען בכלל גאָרנישט געווען פייטטלעך צו יידיש).

און פונדעסטווענן האָבן אַפילו די דאַזיקע ערנסטע מאַטיוון פון רעליגיעזן כאַראַקטער קיין פּעולה נישט גע- האָט און יידן זענען אין װאָרט און שריפט טריי געבליבן נישט בלויז זייער ערשטער הייליקער שפּראַך, נאָר אויך דער צװוייטער פאַלקס-שפּראַך, און נישט דערלאָזט, זי זאָל אַרױסנעשטױסן װוערן נישט דורך גריכיש און נישט דורך פּערסיש, הנם הינטער דער און יענער זענען גע- שטאַנען אַלגעמײינע אָנדערקענונג און פּאַליטישע מאַכט.

בכן קען מען פון דעם דאָזיקן פאַל פון פאַרשײידענער אָפּשאַצונג פון אַראַמיש קיין שום אַלגעמײײנע מסקנות ווענן דער יידישער באַציאונג צו די גלות-שפּראַכן בכלל נישט מאַכן. װואָרום װאָס-װאָס, דווקא די פּאַזיציע פון אַראַמיש, אַלס די צווייט-הייליקע יידישע שפּראַך, האָט ביי יידן קיין ספקות נישט אַרױסנערופן,. במילא האָב! מיר דאָ וצו טאָן מיט אַ ספּעציפישן פאַל און מיט ספּע- ציעלע אומשטאַנדן, װאָס חזרן זיך אין דער יידישער גע- שיכטע מער נישט איבער, וויי? קיינמאָל שפּעטער האָט די קירך מיט אַ יידישן לשון מער זיך נישט באַנוצט און ייד פון זייער זייט האָבן אויסנעמיטן יעדע שייכות מיט אַ שפּראַך פון אַ פרעמדער אמונה, צי אין דאָס געווען פֿאַטייניש, ווען זי איזן געװאָרן די שפּראַך פון דער קריסטלעכער קירך, צי דאָס קלאַסיש אַראַביש -- די שפּראַך פון איסלאַם און קאָראַן. נישט בלויז האָט דאָס פאלק זיך באַצױינן מיט װאַרעמקייט און ליבשאַפט צו זיין , מאַמע-לשון" פון דער נעגעבענער צייט און לאַנד,

27

ישראל עפרויקין

נאָר אויך יידהישע חכמים האָבן אַרױסנעװיזן זייער אַכ- טונג צו דער שפּראַך פון פּאָלק און נישט מורא געהאַט , מטמא צו זיין זייער פּען" מיט אַ , פרעמדן" לשון, מיט דער שפּראַך פונם , געמיינעם" מאַן. יידישע חכמים האַ- בן נעשריב!! ווערק אויף אַראַביש- און פּערסיש-יידיש, אויף דזשודעזמע און אויף אונזער יידיש. און ס'איז אינ- טערעסאַנט, אַז דער מחבר פון נחלת-צבי (פּרקים פון זוהר אויף יידיש) באַרופט זיך אויף דער טראַדיציע פון יידישע גלות-שפּראַכן, אַנווייזנדיק, אַז דער אַריגינאַל פון זוהר איז אויך געשריבן געװאָרן אויף דער פאָלקס- שפּראַך פון א באַשטימטער עפּאַכע -- אַראַמיש16). אמת, געוויסע לומדים, און גראָד נישט פון די אָנזעעוו- דיקע, האָבן אָפּטמאָל פּראָטעסטירט נישט קעגן יידיש בכלל, נאָר קענן דעם, װאָס מען גיט אַרױיס אויף דער שפּראַך הלכה הפרים, בפרט וועגן איסור והיתר, זי למשל דער , שמחת הנפש", אַ מין קיצור שולח-ערוך אויף יידיש. אָבער, וי צינבערג ווייזט ריכטיק אָן, האָט דורך זייער מוי? גערעדט אַ גרופּן-אינטערעס, אַ מאַטע- ריעלער צי אַ גייסטיקער, צי ביידע צוזאַמען. וויי? אויב איטלעכער ייד זאָל קענען געפינען אויף יידיש אַלֶע די- נים, װאָלט ער דאָך מער נישט געדאַרפט אָנקומען צום רב און צום למדן. זעען מיר אָבער, אַז אזא גדול װי ר' יהונתן אייבשיץ האָט דווקא רעקאַמענדירט יידן צו לייענען דעם דאָזיקן ספר. אַ רייע יידישע רבנים האָבן אַליין געשריבז ספרים אויף יידיש 17). זעט איר, אַז אין

6) דיך צינבערג, געשיכטע פון ליטעראַטור בי יידן, בידלי זז, 8---387, 17) דיב יו צינבערג, דאָרט זו,. 58----235,

28

אויפּקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

אָנהויב פון 18-טן יאָרהונדערט האָט אַ געוויסער אהרן בזדשמואל אַרױסגעגעבן אַ ביכ? אויף יידיש, ווו ער האָט מעיז געווען אָנצורירן דעם כבוד פון לשון-קודש און איז אַרױסגעטראָטן קעגן דעם געהייליקטן מנהג צו לערנען מיט קליינע קינדער אויף דער דאָזיקער שפּראַך, אָנשטאָט אויה דער פאַרשטענדלעכער אומנאַננס - שפּראַך, האָבן די רבנים אַריינגעלײיגט זיין חיבור אין חרם, נישט נע- קוקט אויף זיין שטרעננ-פרומען אינהאלט18). פאַר יע- נער צייט איז די אַטטקעננשטעלונג פון יידיש קענן העב- רעאיש געווען אַן איינצלנער פאַל, אָן חשיבות און אֶן קאַנסעקװענצן. געביטן האָט זיך די לאַנע ערשט צום סוף פון ניינצענטן יאַרהונדערט, ווען ביי יידן אין אוים- נעקומען אַז אַנטיהיסטאָרישע באַװענונג, איינע פון יע- נע, װאָס מיט זיי זענען מיר נעבענטשט געװאָרן זייט דער עמאַנציפּאַציע, וװאָס האָט געהאָט פרעטענזיעס אַװעקצושטעלן יידיש א | י פ | אַ ר ט פ ו}ן ה עבר עאיש, צו דעקלאַרירן אַ יידישע פאלקם- שפּראַך פון אי באַשטיסטן געאַנראַפישן שטח, הגם אַ נאָר גרויסן, און פון אַ באַשטימטן פּעריאָד אין דער יידישער געשיכטע, הגם אַ היפּשלעך לאַנגן, װי די אֵַל- געמיינע יידישע נאַציאָנאַלע שפּראַך. און -- אין רעט- ראָספּעקטיוו קענען מיר איצט זאָנן, אַז איינע פון די סיבות, הנם נישט די באַשליסנדיקע, װאָס האָבן דער" פיט צום היינטיקן קריטישן מצב פון יידיש, אין נע- װועז די דאָזיקע פּאַזיציע פון אט דער באַוענונג, פּונקט װי איר צװייטער ימוה -- די ועלטלעכקיים -- האָט

8) מאַקס עריק, די געשיכטע פון דער ידישׂער ליטעראַטור, װאַרשץ 1928, זו. 14--213,

29

ישראל עפרויקין

נישט וייניק געווירקט אויף אָפּצושטױיסן פון יידיש פרו- מע יידן, װאָס פאַר זיי איז יידיש גראָד געווען, און צום טייל נאָך געבליבן עד-היום, איינער פון די ויכטיקע עלעמענטן פון אַ לאַנגער יידישער טראַדיציע.

30

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

עעט .ר כבואקטשר שטריכן בון "ר שע שפרטכן

אויב בנוגע צו דער עלטסטער יידישער גלות-שפּראַך, אַראַמיש, קענען קיין צויי מיינונגען נישט זיין, אַז מיר האָבן דאָ צו טאָן סמיט אַ באַזונדער יידיש לשון, ווערט די עקזיסטענץ נופא פון אַ רייע אַנדערע יידישע גלות-שפּראַכן באַשטריטן פון פאַרשײידענע זייטו. און היות וי מיר האָבן נאָך עד-היום נישט, װוי שוין געואַנט, קיין יידישע פילאַלאַניע, בלייסט אונז נאָר צו רעגיסט- רירן די חילוקי-דעות וועגן דער אָדער יענער יידישער שפּראַך. איין זאַך אָבער איז קלאָר, אַז אויב נישט אַלע- מאָל האָט דער אָדער יענער יידישער דיאַלעקט דערגרייבט צו דער מדרגה פון אַ ליטערארישער שפּראַך, אויב נישט איטלעכער פון זיי האָט איבערגעלאָזט אַ שריפטלעכע ירושה, איז פונדעסטוועגן אַ. פאַקט, אַז אין אַ גרעסערער אָדער קלענערער מאָס האָבן יידן איבערגעפורעמט אויף זייער שטייגער כמעט איטלעכע שפּראַך װאָס זיי האָבן באַנוציט,

נאָך אַראַמיש, איז נריכיש געווען אין דער העלע- ניסטישער. עפּאַכע די אומנאַננס-שפּראַך פון היפשע צאָלן יידן, בפרט אין מצרים. מיר האָבן שוין אויבן צי- טירט די ווערטער פון גריכישן געלערנטן קלעאָמעדעם ווענן דעם גריכישן , זשאַרגאָן" פון די יידן אין אַלעקסאַנ- דריע אין זיין צייט. און אין דעם פּרט קען מען זיך

31

ישראל עפרויקין

נראָד אויף די נוים פאַרלאָז!, זיי האָבן על-פּי רוב אַן איידעלערן חוש-חשמיעה װי יידן און זיי דערשמעקן תיכף דאָס פרעמדע, דאָס באַזונדערע, ואָס יידן ברענ- נען אַרײן אין די גויישע שפּראַכן, בעת אסימילירטע יידן האָבן די שװואַכקײט די דאָזיקע באזונדערקייטן צו באַהאַלטן און צו פאַרלייקענען. עס איז דערום קיין חי" דוש נישט, אַז גראָד דער יידישער נעלערנטער יוסטער איז איינער פון די ווייניקע אין דער וויסנשאַפטלעכער וועלט, װאָס לייקנט די עקזיסטענץ פון אַ באַזונדערן נריכיש - יידישן דיאַלעסט 19). פאַרקערט אָבער, קומען כמעט אַלע מאָדערנע קריסטלעכע פאַרשער פון די יידי- שע װוערק, אויף גריכיש געשריבן, צו דער מסקנא, אַז אין די דאָזיקע ווערק געפינט מען בולטע שפּורן פון אַ ספּעציפישן דיאַלעקט. טהעאָדאָר נעלדעקע צוייפלט נישט, אַז יידן אין אַלעקסאַנדריע האָבן אַרײנגעבראַכט אין דעם אָרטיקן אטטיש-מאַצעדאַנישן דיאלעקט אַ באַ- זונדערן נוסח, , װאָס איטלעכע שפּראַך באַקומט אין דער מוי? פון אַ צאַלרייכער יידישער באַפעלקערונג". דער- מיט טאַקע דערקלערן זיך די אָריענטאַלישע ווענדונגען, װאָס מיט זיי אין אָנגעפּיקעװעט דער תרגום השבעים (פעפּטואַגינטא). ספּעציעל ווענן דער גריכישער איבער- זעצונג פון איוב, זאָנט נעלדעקע, אַז די שפּראַך איז דאָרט אַ גריכיש-יידישע 20). מען קען באַטראַכטן פאַר אַלּ- געמיין-אַנערקענט, אַז אויב אַפילו דער װאַקאַבולאר פון דער סעפּטואַנינטא. איזן גריכיש, איזן אָבער דער סינ-

,1021210 1'621016 6285 0115 168 ,ש13816 .1 (19 .366-7 .קם 1914 22115 ,ז 5מעסז

-מ14 646 110612116 111590116 ,180614646 מתי (20 .560-62 .קם ,1873 28115 ,?165920062' 6168

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

טאַקסיס העברעאיש. און דערפאַר טאַקע אין די איבער- זעצונג נישט פאַרשטענדלעך אָן דעם העברעאישן אַרי- גינאַל. מיט נאָך מער רעכט וערט דאָס געזאַטט וועגן דער תנ"ד-איבערזעצונג פון עקילס, װאָס האָט געדאַרפט זיין נישט צופרעטלעך פאַר אַ לייענער װאָס האָט נישט געהאט קיין ידיעות אין העברעאיש 21). די שפּראַך- פּאָרשער האָבן אין דער לעצטער איבערזעצונג געפונען איבער 200 ווערטער, װאָס זענען בבלל נישט גריכיש און װאָס מען טרעפט נישט אין קיין שום אַנדערע גרי- כישע ווערק, ווענן דער גריכישער ווערסיע פון פפר בן סירא זאָגט פּראָפ. ריסעל, אַז פאַר דעם איבערזעצער (דער אייניקל? פון ישוע בן פירה) האָט נעדינט אַלס מום- ומער די סעפּמואַגינטא, װאָס איר שפּראַך האָט זיך מם- תמא נעהעקט מיט דעם ,זשאַרנאָן" פון די יידן אין מצרים, אַ נעמיש פון העברעאישע און גריכישע עלע- מענטן, אין דער איבערזעצוננ געפינט מען אויך א רייע גראַמאַטיקאַלישע פעלערן און בכלל איז דאָס כוך נישט קיין ווערק לויטן נדיכישן װוסט22), אַפילן לויט דעם זייער אָפּנעהיטן עמיל שירער, איז די שפּראַך פון דער סעפּטואַגינײא אַ באַרבאָריש נריכיש, אַזױ. אַז מען קען, לויט זיי! מוינוננ, זאַנן, אַז דאַ ווערט א נייע שפּראַך געשאַפן, פו?ל מיט העברעאיזמען, װאָס אַ נריך װאַלט בכלל נישט געקענט פאַרשטיין. חוץ דער העברעאישער

119ת02115112 01 2609 186 24100ש80 .0 .1 (21 1944 041016 (181261 01 1,6282409 16' ,ע136215 ס} 864 .טס

-טספת 6גט מסמטץ/8204 216 ,1423:286 יהן (22 8226 .1 16580226218' 41068 6468 46601912086 .243-4 ,239 .88 ,1900 מ601960גדי

9

ישראל עפרויקין

זאץדקאַנסטרוקציע, צייכנט זי זיך אויס דערמיט, וװאָס א פך נריכישע ווערטער ווערן דאַרט, אונטער דער הש- פּעה פון העברעאיש, נעברויכט נישט אין זייער אייגנט- לעכן נריכישן זינען. ס'איז שווער צו זאָנן, צי האָבן דיי איבערזעצער זיך נעפונען אונטער דעם איינפלוס פון דעם גריכיש, אַזױ װוי יידן האָבן דאָס גערעדט. פּונקט אַזױ קען מען אויך רעכענען, אַז די באַזונדערקייטן פון דער יידיש-גריכישער שריפט-שפּראַך האָט צוריק נע- ווירקט אויף דער גערעדטער שפּראַך פון די יידן 23). דרך-אַגב װעלן מיר באַמערקן, אַז דער דאָזיקער טרעם- לעכער געדאַנק ווענן דער צוריקווירקונג פון דער שריפט- שפּראַך אויף דער גערעדטער שפּראַך איז בלי-ספק ריכ- טיק אויך בנונע צו אַלע אַנדערע יידישע גלות-שפּראַכן.

די װאָס לייקענען אין דער עקזיסטענץ פון אַ יידיש- גריכישן דיאַלעקט זענען זיך סומך אויף די באַװוסטע װוערק פון פילאָן און פלאַוויוס, געשריבן אין אַ ריינעם גריכיש. נאָר דאָס איז פּונקט אַזאַ ראיה, אַז יידן האָבן באַנוצט די אמתע נריכישע שפּראַך, וי אויב מען זאל זיך פאררופן אויף די ווערק פון אַ היינע אָדער בערנע, פטי צונץ. און ניינער כדי. צו באװוייז; אז יירן; כהס יידן, האָבן נעשריבן אַ ריינעם דייטש. אויך אין דער העלעניסטישער עפּאָכע, װוי אין אונזער צייט, זענען נע- ווען איינצלנע, און דווקא הויך-געשטעקטע יידן, װאָס האָבן באַנוצט אין װאָרט און שריפט אַ מער אַדער וויי- ניקער קאָרעקטע, אָדער אַפילון אויסגעצייכנטע פרעמדע

-10601 4665 4650210806) ,/8640616 ומזז (23 296 0110016 ,2226 111 ,616 4)01468 5606 310-11 .85 1898 =1,61021

24

אויפּקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

שפּראַך (אַנב, איז דאָס נישט דער פאַל מיט פלאַוויוס, וויי? דער אַרינינאָל פון זיינע װערק אין משמעות גע- ווען אַראמיש און איז איבערגעזעצט געווארן אויף גרי- כיש). דאָס האָט אָבער לחלוטין נישט צו כאַן מיט דער שפּראַך פון די יידישע פאַָלקם:מאַסן, נישט פון די אַמאָליקע, נישט פון די היינטיקע צייטן. ס'וועט אָבער יאַ ריכטיק זיין צו זאַנן, אַז צװוישן די יידישע נלות- שפּראַכן און דיאַלעקטן פאַרנעמט דער גריכיש - יידיש נישט קיין געהויבענעם אָרט. מיר האָבן דאָ צו טאַן מיט איינעם פון די װוינציקע פאַלן אין דער יידישער געשיב- וטע ביז צו מאָדערנע צייטן, ווען יידן האָבן איבערנענו" מען אַ פרעמדע שפּראַך מיט געוויסע, מער אָדער וויי- ניקער באַװוסטזיניקע, אַסימילאַטאָרישע כוונות, אַלס די שפּראַך פון! די הערשנדיקע קלאַסן פון דער גרויסער אימ- פּעריע, נענרינדעט דורך אלכסנדר מוקדון. און הנם די דאָזיקע אימפּעריע איז דורך זיינע יורשים פּאַלִיטיש צע- פּיצלט נעװאָרן, איז זי אָבער, אַלְס אַ נעמיש פון גר- כישער און אָריענטאַלישער ציוויליזאַציע, פאַרבליבן אויף הונדערפער יאָרן. אָבער נישט נעקוקט אויף די נישט ריינע און נישט יידישע כוונות, װואָס א טיי? יידן האָבן געהאַט ביים איבערניין צו גריכיש, האָט די שפּראַך דאָך אָנגענומען געוויסע יידישע פאָרמען און אַרױסגעװיזן אַ געוויסע דויערהאפטיקייט אוןז שטאַנדהאַפטיקײיט, װאָס זענען כאַראַקטעריסטיש פאַר יידישע גלות - שפּראַכן בכלל.. מאר ווייסן נישט; צי האָבן. יידן. אין דער. העלע- ניפטישער עפּאַכע זיך באַנוצט ביים שרייבן גריכיש מיטן יידישן אלף-בית. די יידישע שריפט איז, װוי מיר וועלן נאָך זעען, תמיד נעווען א וויכטיקער פאַקטאָר אין דער טראַנספאָרמאַציע פון אַ פרעמדער שפּראַך אין אַ יידי-

55

ישראל עפרויקין

שער. זיכערע ידיעות האָבן מיר נאָר, אַז שפּעטער האָבן יידן אין ביזאַנץ געשריבן גריכיש מיט יידישע אותיות. נאָך אין יאָר 822 האָט דער קייזער יוסטיניאַן זיך גע- מוזט אַרײינמישן אי! אַ מחלוקה, ואס איז אױסגעבראַכן אין אַ יידישער קהילח, ווו אַ טייל מיטנלידער האָבן גע- פאַדערט, אַז ביי קריאת התורה זאָל נעמאַכט ווערן אַן איבערזעצונג אויף נריכיש און יוסטיניאַן האָט נע- פּסקנט, אַז אַ מתורנמן זאָל זיך דערביי באַנוצן מיט די איבערזעצוננען פו!' דער סעפּטאַנינטע און פון עקילס 94).

| = יידיש-גריכיש האָט אָפּגעגאָלטן, וייל קריסטלעכע טעאָלאַנן און פילאָלאַנן האָבן זיך מיט אים פאַראינטע- רעסירט און צום טייל די שפּראַך אויסגעפאָרשט. דער דאָזיקער אינטערעס נעמט זיך פון דער גרויסער ראָל װאָס די גריכישע תנ"ד-איבערזעצונגען און דער גריכי- שער טעקסט פון די עװאַנגעליעס האָבן געשפּילט אין דער געשיכטע פון קריסטלעכז גלויבן און פון דער קריסטלעכער קירך. יידיש-אַראַביש, װאָס זיין ראָל אין דער יידישער נייסטיקער אַנטװיקלוננ אין געווען, נאָר- נישט קיין פאַרנלייך, נגרעסער, איז נאָך עד-היום פאַר- בליבן אַ קרקע בתולה, ווו מען האָט נישט נגעאַקערט און נישט געזייט. מיט דער דאָזיקער שפּראַך, וויי? זי האָט בלויז אַ יידישן אינײערעס, האָבן זיך געדאַרפט פאַרנע- מען יידישע פאָרשערס, און מיר האָבן שוין געזעען, װי װײיניק אינטערעס און סימפּאַטיעס די יידישע נלות-

-4400068 116613086 264 ,18010096 1512 (24 /פמט!180016168 268062162016268 /86186 18 0165 -10 .8 1924 2/2421 0:ט2/2/1 ,48011296 2006106

36

אויפקום און אומקום פֿון ייד, שפּראַכן

שפּראַכן האָבן ביי זיי געפונען. גייט נאָך עד-היום אָן אַ שקלא וטריא צװישן די יידישע געלערנטע ועגן דער עצם עקזיסטענץ פון אַראַביש-יידיש און די מיינסטע פון זיי גיבן אַ נענאַטיוון ענטפער. חוץ דעם שוין אויבן צי- טירטן פּראָפּ,. פרידלענדער, פּסקנט אויך שטיינשניידער, איינער פון די בעסטע קענער פון דער אַראביש-יידישער ליטעראַטור, אַן מען קען וועגן אַן אַראַביש-יידישן , זשאַר- נאָן" נישט רעדן, הגם ער אַלײן אין מודה, אַז דאָס אַראביש פון די יידן װאַרט נאָך אויף אראביסטן-ספּע- ציאַליסטן אױיסנעפאָרשט צו ווערן 295). מען דאַרף אָבער נאָרנישט זיין קיין פילאָלאָג, כדי צו באַנגרייפן, אַז וי- באַלד אַ ווערק. איז נעשריבן פֿון יידן בלוין פאַר יידן אוז מיט יידישע אותיות, לאַזט דער שכל? הישר נישט צו, אַז די שפּראַך זאָל שוין צוליב דעם אַליין ניײישט מאָדיפיצירט, נישט געיידישט וערן, אין אַ קלענערער אָדער גרעסערער מאָס. און -ס'איז באַװוסט, אַן נישט- יידן האָבן, חוץ אפשר מיט נאָר זעלטענע אויסנאַמען, אין די אַראַביש-געשריבענע יידישע ווערק נישט אַרײנ- געקוקט 26). די יידישע שריפט אַליין אין שוין געװוען אַ מניעה דערצו. זיכער איז אויך, אַז די אַראַבישע גראַ- מאַטיק איז אין די ספרים פון די יידישע מחברים פאַר- איינפאַכט געװאָרן, די כללים פון אַראַבישן סינטאַקסיס נישט אָפּנגעהיט געװאָרן און בכלל איז זייער סטי? ווייט

-14 212013606 216 ,81610504061461 24101162 (25 -88 ,1902 2/24218 0/ט122/41ע ,1306 464 /ט49עס)ן 262684114 - 2424

0 3176{ 8110502816ט 66 9868מ 21612‏ מט}2 .8 (26 .2601 .ם ,1859 224118 ,81806

87

ישראל עפרויקין

פון ליטעראַרישן אַראַביש. דאָס אַלץ, װי עס באַמערקט ריכטיק דער מחבר פון אַרטיקל ווענן אַראַביש צוישן יידן אין דער ענגליש-יידישער ענציקלאָפּעדיע, באַװייזט, אַז עס שיקט זיך צו רעדן וועגן אַן אַראַביש-יידיש /2).

אַן אומדירעקט ליכט אויף דער פאַרגאַנגענהייט פון יידיש - אַראַביש װואַרפט דאָס אַראַביש, װאָס ווערט נאָך אין אונזערע צייטן באַנוצט פון יידן אי די מוסןל- מענישע לענדער, אויב עס זאָל זיך אַרויסשטעלן, אַז די פאַראָרעמטע, קוסטור - הינטערשטעליקע, לערך קליין- צאָליקע יידישע קיבוצים פון די דאַזיקע לענדער, זע- נען יאַ בכוח געווען איבערצופורעמען די אַראַבישע שפּראַך אוז זי צו פאַריידישן, קענען מיר דערפון אִפּ- לערנען אַ קל וחומר אויף די דריי-הונדערט-יעריקע יידי- שע שאַפוננען אויף דער דאַזיקער שפּראַך אין מיטלאַל- טער. אין דאָך אַראַביש אין יענער עפּאַכע געװען די שפּראַך פון דער מערהייט פון יידישן פאָלק, פון מע- סאָפּאַטאַמיע ביז שפּאַניע, און צוזאַמען מיט העברעאיש -- אויך איר קולטור-שפּראַך. עלפּי אַנאַלאַניע מיט אַנדערע יידישע געשיכטלעכע פּראָצעסן, קען מען זיך נישט פאָרשטעלן, אַז אַזאַ גרויסער און גייסטיק הויכער יידישער קיבוץ זאָל בלייבן אין אַ משך פון אזא לאנגן פּעריאָד סטעריל?ל אויפן שפּראַכלעכן געביט.

נאָר אויב דאָס יידיש-אַראַביש פון מיטלאַלטער אין נישט אויסגעפאַרשט געװאָרן, האָבן מיר אָבער אַ רייע באַשרײיבונגען פון די אַראַבישע דיאַלעקטן, װאָס וערן נאָך צום טיי? געברויכט עד-היום אין נאַענטן און מי"

2 1,221286 824016 , (810906) עַם .זפ (27 11 301 ,1480901026012 160158 186' ,1608

98

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

טעלן מזרח, אויפן אַראַבישן האַלב-אינז? און אין צפון- אַפריקע. וועלן מיר דאָ בקיצור איבערנעבן אַ תמצית פון די דאָזיקע באַשרייבונגען.

די גרעסטע פאַרדינסטן פאַר דער פאָרשונג פון יידיש- אַראַביש אין צפוך-אַפריקע האָט דער באַקאַנטער פראַן- צויזישער פילאָלאָג, היינט איינער פון די זיילן פון דער מאַרקסיסטישער קינגוויסטיק (הגם סטאַליז אַלֵיין לייקנט אין איר עקזיסטענץ) מאַרסעל קאַהען. כאָטש ער אַליין איז שטאַרק מסופק, צי עס איז בכלל פאַראן אַ יידיש- אַראַבישער דיאַלעקט, רעדן אָבער די אָביעקטיווע פאַקטן און די כאַראַקטעריסטיקעס, וװאָס ער אַליין ברענגט וועגן דעם אַראַביש, װואָס ווערט פון יידן גערעדט און געשריבן אין אַלזשיר, קעגן זיין אייגענער לכתחילהדיקער הנחה, אַז דאָס דאָזיקע אַראַביש שיידט זיך נישט אונ- טער פונם לאַקאַלן אַראַבישן דיאַלעקט פון דער אָרטי- קער באַפעלקערונג. די אַראַבער, לויט זיין אייגענער עדות, קענען שװאַך פאַרשטיין דעם יידישן דיאַלעקט. יידישע שריפטן אויף אַראַביש, וי אויך די קאַרעסכפּאַנדענץ צווישז יידן, ווערן נעדרוקט און געשריבן מיט יידישע אותיות, בעת פאַר דער פראַנצויזישער שפּראַך, פאַר- שפּרייט צווישן דער יידישער אינטעליגענץ, באַנוצן יידן דעם לאַטײנישן אַלפאַבעט. דער דיאַלעקט אין היבשלעך רייך אין העברעאיזמען, מער אין שריפט װי אין װאָרט. פֿאַר רעליניעזע און אַבפטראַקטע באַנריפן באַנוצן די יידן העברעאישע ווערטער, געוויסע העברעאישע פאָרמולעס זענען אַריבערגענומען געװאָרן אין דיאַלעקט וי זיי שמיי- ען און נייען (תזכה למצוות, ברוך הבא, אמן כן יהי דצן. עסיפו לך שנות חים.א. אז. ג;). חון די העב" רעאיזמען, האָט דער יידישער דיאַלעקט אַסימילירט אַ

59

ישראל עפרויקין

היפּשע צאָל ראָמאַניזמען, נענומען פון פראנצויזיש, שפּאַניש און איטאַליעניש, װאָס די אַראַבער ווייסן נאָר- נישט מיט װאָס מען עסט דאָס. הכל? אַלע סימנים, װאָס קאָהען ברענגט, װאָס זענען כאַראַקטעריסטיש פֿאַר אַלֶע יידישע גלות-שפּראַכן, זאָגן קלאָר עדות, אַן מיר האָבן דאָ צו טאָן מיט אַ באַזונדערן יידישן דיאַלעקט. נאָר די בעסטע ראיה, װאָגיקער װוי אַלע פילאָלאָנישע חקירות און השערות, אין דער פאַקט, װאָס הן אַראַבער און הן - ייר האָבּן.- דעם. קלאָרן בא זו ז'ס ט ז יי אַז יידן רעדן אַן אַנדער שפּראַך זוי אַראַביש. און דער פאַקט, װאָס יידן באַנוצן אַ באַזונדערן אלף-בית פאַך- שטאַרקט נאָך דאָס דאָזיקע געפיל פון דער באַפעלקע- רונג נופא, סיי פון דער מוסולמענישער, סיי פון דער יירישער 98).

אַ באַזונדער יידיש-אַראַבישן דיאַלעקט געפינען מיר אויך ביי די יידן אין פעץ {מאַראָקאָ). דער דאָזיקער דיאַלעקט איז נאָך רייכער אין העברעאיזמען, װי דער אַלזשירער. ער צייכנט זיך אויך אויס, פּונקט װי אנ- זער יידיש און אַלע איבעריקע יידישע שפּראַכן, מיט אַ רייע אַרכאַאיזמען,. װאָס ווערן אין היינטיקן אַראַבֿיש מער נישט געברויכט און װאָס אַראַבער נופא פאַרשטיי- עו מער נישט זייער מיין. חוץ ספרים פון רעליגיעזי אינהאַלט, האָבן די יידן אין מאראָקאָ און אין צפון- אַפריקע בכל? נגעשאַפּן אַ היפשע פאַלקלאָריסטישע פו- טעראטור ; לידער, שפּריכװערטער, מעשות און לע- גענדעס, ואס די מחברים פונם גרינטלעכן ווערק וועגן

5 465 21206 /2116ק 16 ,0085 0661יח12 (28 96-8 ,386 ,383 ,15 ,13 ,9 .קק ,1912 פ1זהת ,/6'2166

40

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

דעם יידישן דיאַלעקט אין פעץ, ברונא און מאלקא, ברענ- גען פון זיי אַ רייע מוסטערן 29).

א העכערן גראד פון אַנטװיקלונג האָט דערגרייכט דער יידיש-אַראַבישער דיאַלעקט פון טוניס. אויזעב װאַ- סעל, דער מחבר פון אַ מאָנאָגראַפיע ווענגן דער יידישער פּאָלקס-ליטעראַטור אין טוניס, ברעננט א רשימה פון פערציק ווערק אויפן דיאַלעקט געדרוקט מיטו יידישן אלף-בית. זיי באַשטײען קודם-כ? פון רעליניעזע ספרים (דיני שחיטה ובדיקה לויטן שולחן ערוך, הנדה של פּסח א. אַז. וו.), פאַראַן אָבער אויך לידער און ראַָמאַנען, ארי- גינעלע און איבערגעזעצטע פון העברעאיש (אהבת צון פון אברהם מאַפּו, חריסת ביתר פוןי קלמן שולמאַן און אַנדערע) און פון פראַנצויזיש (גראַף מאַנטע קריסטאָ פון אלכסנדר דיומא, די סודות פון פּאַרין פון אייזשען סיו), פאַראַן אויך אויפן דיאַלעקט אַ פּעריאָדישע פּרע- סע. היות װי ס'איז געווען אֿמאָל אַ פאַרבאָט פון דער פראַנצויזישער אַדמיניספראַציע אַרויסצונעבן פּעריאָדי- שע שריפטן אויף פרעמדע שפּראַכן אין טוניס גופא, האָט אַ געוויסער אליעזר פּרהי אנגעהויבן אַרוױיסנעבן אין 4 אין ליװאָרנאָ אַ מאַנאַט-שריפט אויף אַראַביש- יידיש מיטן העברעאישן טיט? , המבשר". אין 1888, ווען דער דאָזיקער פאַרבאָט אין אָפּנעשאַפט געװאָרן. הויבט אָן אַרױסגײין אין טוניס נופא א , ליפעראַריש- פּאַליטישער" װאָכנבלאַס ‏ אלשמס" (די זון) און אין 9 באַווייזט זיך אויפן דיאַלעקט אַפילן אַ טאָנ-ציי-

-11060-222 164965' ,242142 מ1 69 +סמטעם .ז (29 8 665 1:10891610 646 20011629108 .268 466 068 1939 סהסמהת 2211 10216' .21210021068 604668 .379-395 ,340-43 ,325-6 ,301-8 ,111-10 .עס

41

ישראל עפרויקין

טונג , אלתלנרף". די אַלנעמײינע טענדענץ הן פון די דאַ- זיקע צייטשריפטן הן פון דער פאָלקלאָריסטישער לו- כעראַטור אין אַ דעמאַקראַטיש - פּראַגרעסיווע. דער קאַמף קעגן די קהלשע תקיפים אין איינער פון זייערע לייט-מאָטיוון 20), אויך אין דעם פּרט געפינט מען אַן אַנאַלאַגיע צװוישן יידיש-אַראַביש און דער ליטעראַטור אויף אַנדערע יידישע פאַָלקס-שפּראַכן, װי אויף אונזער ייריש למשל. :

דאָס אַראַביש פון די תימנער יידן איז נאָך נאָר קנאַפּ אוױיסגעפאָרשט. און דאָס איז באמת אַ שאָד, ויי? עס איז נישטאָ קיין ספק, אַז אַזאַ אויספאָרשונג װאָלט אונז געגעבן פאַטעריאַל פאַר דער קענטשאַפט פון אַראַביש- יידיש בכל?, בכ? אופן האָט דער תימנער יידישער דיאַ" לעקט אַלע סימנים פון אַ יידיש לשון, הנם ער איז וויי- ניקער רייך מיט העברעאיזמען װוי אונזער יידיש. אַראַ- בישע ווערטער באַקומען אין דיאַלעקט אַפּט אַן אַנדער פאָרם. אַ רייע העברעאישע ווערטער, אקוראַט וי אין אונזער יידיש, האָבן אין דיאַלעקט אָדער אַן אַנדער ניואַנס, אָדער אַפילן גאָר אַן אַנדער מיין װי אין אַרֵי- גינאַל 31), אנב, מיט ש. ז. נויטיין, וועמען מיר ציטירן דאַ, האָט פּאַסיהט דאָס איינענע וי מיטן אויבן אַנגערופע- נעם פראַנצויזישן פילאָלאָנ מאַרסע? קאָהען. אויך ער איז נישט נוטה אנצודערקענען די עקזיסטענץ פון אַ תימנער יידישן , זשאַרנאָן", אבער זיין באַשרייבונג נו- פא באַווייזט דעם היפוך.

6סעטמסק 1106:200116 1:4 ,28861) 15056506 (30 26-7 .מק ,1909 22118 ,902151688 181:8611068 468

1 ש. ז. גויטיין, היסודות העבריים בשפת הדבור של יהודי תימן, ,לשוננו", כרך ג', חוברת ד', תל-אביב תרצ"א,

42

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

אינטערעסאַנט ביז צום העכסטן גראד איז דער פאַקט, װאָס דער תימנער יידיש:אַראַביש באַװייזט אַ רייע שותפותע שטריכן מיטן יידישן דיאַלעקט פון אלזשיר, הגם ס'איז קלאָר, אַז קיין פּערזענלעכער קאַנטאַקט אין צווישן די צוויי ווייטע איזאַלירטע יידישע קיבוצים כמעט נישט פאָרגעקומען. משמעות, אַז די פאַקאָטרן פון ייודישער שפּראַך-בילדונג זענען חל אומעטום און זייער השפּעה, וויי? זי קומט פון די איינגענע מקורות (תנ"ד, דער יידי- שער דת, העברעאיש), ווענן וועלכע מיר וועלן נאָך שפּע- טער רעדן, מוז אויף דעם אָדער יענעם אופן באַוייזן זיך אומעטום.

דאָס אַראַביש פון די יידן אין די מוסולמענישע לענ- דער פון נאַענוטן און מיטעלן מזרח (לבנון, סיריע, אי- ראַק און אַנדערע), איז משמעות נאָך בכל? נישט נע- פאָרשט געװאָרן. בכל אופן האָב איך קיין שום דאַקו- מענטו! ווענן דעם נישט נעפונען. אָבער נאָך דעם װאָס דאָ איז געזאָגט געװאָרן, דאַרף מען רעכענען, אַז אויך דאָרט זענען מסתמא פאַראַן צייכנס, מער אָדער וויי- ניקער קלאָרע, שװאַכער אָדער שטאַרקער אַנטװויקלטע, פון אַ באַזונדערן יידישן דיאַלעקט. פאַרקערט אָבער, זענען פאַראַז היפּשלעכע ידיעות וװועגן דעם יידיש-פּער- סישן דיאַלעקט פון די יידן אין איראַן. די ערשטע שריפטלעכע דאָקומענטן אויף פּערסיש מיט יידישע או- תיות דאַטירן אַזױ ווייט וי פון אַכטן יאַרהונדערט. וי עס ווייזט אויס, האָט שוין אין 19-טן יאָרהונדערט עק- זיסטירט אַ געשריבענע תנ"ך-איבערזעצונג אויף יידיש- פּערסיש. אַ געדרוקטע איבערזעצונג איז אַרױס אין יאָר

49

ישראל עפֿרויקין

6, דאָס הייסט, אַז זי איזן שוין אויך אַלט 400 יאָר 32).

אין דער עקזיסטענץ פון אַ יידיש-שפּאַנישן לשון אין קיינער נישט מסופק. חילוקי דעות זענען נאָר פּאַראַן וועגן דעם, +צי איז דזשודעזמע אויפגעקומען ערשט נאָכ! גירוש ספרד, ווען יידן זענען אָפּגעריסן געװאָרן פון דער ווייטערדיקער אַנטוויקלונג פון דער שטאם-שפּראַך, אָדער צי האָבן יידן שוין אויסגעפורעמט אַ באַזונדערן דיאַ- לעקט נאָך אין שפּאַניע נופא. שפּאַניש האָבן יידן אָנ געהויבן רעדן שוין אין מיטן פון 13-טן יאָרהונדערט אין די קריסטלעכע קיניגרייכן פון קאַסטיליע און אַראַ- גאָן, אָבער קיין ליטעראַטור אויף אָט דער שפּראַך האָבן זיי אין שאַפּניע נופא נישט באַשאַפן, להיפוך צו דעם טיי? פון שפּאַניע, װאָס איז באַהערשט געװאָרן פֿון די אַראַבער. צום טייל דערקלערט זיך דאָס זיכער דערמיט, װאָס אַראַביש, אַלס פעמיטישע שפּראַך, איז מער צונע- פּאַסט געווען צום יידישן געדאַנקןגאַנג און אין מער מפונל געווען צו דינען װי אַ יידישער געדאַנקןאויסדרוק, װי די ל?חלוטין פרעמדע ראָמאַנישע שפּראַך. מען דאַרף ' אויך נעמען אין באַטראַכט, אַז אַראַביש האָבן די יידן באַנוצט אין די מזרח-לענדער שוין פריער, אָנגעהויבן פון צענטן יאָרהונדערט, אַזױ, אַז פ'האָט זיך שוין באַ- וויזן אויסצופורמירן אַ יידיש-אַראַבישע שפּראַכלעכע טראַדיציע, ואָס שפּאַניש האָט נישט געהאַט. אַזױ צי אַזױ, קיין יידישע ווערק אויף שפּאַניש, ווען מען נעמט נישט אין חשבון אַ פֹּאָר פּאָלעמיש - אַפּאַלאָנעטישע

32( 10661568-26181968 18 10804061026612 906021- 02, 3. 124

44

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

בראַשורן, געשריבן פון ר' יוסף אלבו און ר' חסדאי קרשקש, זענען נישט געווען בנמצא. געוויסע סימנים דערפון, אַז אין שפּאַניע גופא האָט זיך שוין אָנגעהויבן אויסשיילן אַ יידיש-שפּאַנישער דיאלעקט, זענען פונ- דעסטווענן פאַראַן, אין דער נאַציאָנאַלער ביבליאָטעק אין פּאַריז געפינט זיך אַן אַלמאַנאַך אויף שפּאַניש מיט יידי- שע אותיות, אַן אָנזאָג אויף אַן עמבריאָן פון אַ באַזונדער יידיש לשון. אַ סברא, אַז דער מחבר פון אַלמאַנאַך איז געווען אברהם זכותא. אַ ליטעראַטור אויף לאַדינאָ קומט אויף ערשט נאָכן גירוש ספרד און זי דערגרייכט א היפּ- שע מדרנה אין טערקיי אוף אין די באַלקאן-לענדער. דער עיקר באַשטײט זי פון רעליניעזע און מוסר-ספרים, איבערנעזעצט פון העברעאיש און אַראַביש (אַ קיצור שלחן ערוך, חובת הלבבות,. מטרת חמאור, קב הישר און אַנדערע). ביכער פון וועלטלעכן אינהאַלט און פּע- ריאָדישע צייטשריפטן באַווייזן זיך ערשט אין 19טןו יאַרהונדערט 95). אויך דזשודעזמע שעפּט מיט פולע הויפנס פונם שותפותן מקור פון אַלֶע יידישע נלות- שפּראַכ! -- פון העברעאיש. ווערטער װואָס באַציען זיך צום קולט און צו דער מאָראַלישער און אינטעלעקטועלער ספערע, זענען כמעט אַלע גענומען פון העברעאיש (חיים, מלאך, מצזוה, עניו, כבוד, חרפּה, רשע, שכל, שלם, מזל, וסדומה וכדומה), נאָך װיסטיקער אָבער איז, װאָס יידיש-שפּאַניש באַווייזט אָנזעעוודיקע פאַרמאַלאַנישע, לעקסיקאַלישע און פאַנעלאַנישע באַזונדערקייטן, װאָס שיידן אים היפּשלעך אונטער פון זיין אָפּשטאַם-שפּראַך,

-10502914-201 13101100602 ,1:297861119 .2 (33 ,0 +מם 1890 80125001:2 201621028 - 040624 481 - 2618

45

ישראל עפרויקין

געוויסע מאָדוסן און צייטן פון שפּאַנישן ווערב זענען פאַרלאָרן גענאַנגען אין דזשודעזמע (די צוקונפט פון סוב- יאָנקטיוו און אַנדערע), אָדער הֹאָבו באַקומען אַן אַנ- דער ענדע-אָרם זוֹי אין קאַסטעלאַניש94).

שפּאַניש איז נישט די איינציקע ראָמאַנישע שפּראַך, װאָס יידן האָבן פאַרװאַנדלט אין אַן איינן יידיש לשון. ס'איז כמעט נישטאָ קיין איין באַדייפנדע ראַָמאַנישע שפּראַך, װאָס יידן זאָלן זי נישט האָבן פארייחישט. דוד בלאָנדהיים נלויבט אין דעד עקזיסטענץ פון אַ שפּראַדיטראַדיציע ביי יידן, װאָס האָבן געלעבט צווישן די ראָמאַנישע פעלקער, א טראַדיציע, װאָס גייט צוריק צו די אַנטיקע צייטן. אַ דאיה דערצו זעט ער דערין, װאָס אין די תנ"ד-איבערזעצונגען פון מיטלאַלטער אויף פאַר- שיידענע ראַמאַנישע שפּראַכן, שטויסט מען זיך אָן אויף אַ װאָקאַבולאַר, וואָס האָט זיינע װאַרצלען אין דער גרי- כישער איבערזעצונג פון די שבעים און פון עקילס. שפּו- רן פון דאָזיקן װאָקאַבולאַר נעפינט מען אויך אין דער עלטסטער לאַטײינישער תנ"ך-איבערזעצונג. אַז גריכיש איז לערך אין 4-טן יאָרהונדעהט אַרױסגעשטױסז געװאָרן דורך לאַטײניש, האָבן יידן פונדעסטוועגן אָפּנעהיט אַ גע- וויסע צאָל נריכישע ווערטער און ווענדוננען. חוץ לזה, איז דאָס לאַטײניש נופא פון דער דאָזיקער איבערזעצוננ פול מיט באַרבאַריזמען און מיט ,נרייזן?" אין דער עטי- מאַלאַגיע און סינטאַקסיס, װאָס דערקלערן זיך על פִּי

עט? 13610/2686 ,/3020826 1,6000146 2428 34 -1402302211 מסט ת1366852221506 665 158ת1מ1:628 -1013568850821 6464 48602661016 142186111006 .0061 ,21 . {1421222010/018810 664 568/11/60 , םס} .90-172 .55 1914 168טט

46

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

רוב מיט דער השפּעה פון העברעאיש, פון איין זייט, און פונם נריכיש און פון די גריכישע ביבל-איבערזע- צוננען, פון דער אַנדערער זייט. ס'איז אויך נישט אויס- נעשלאָסן, אַז יידן האָבן געשריבן לאַטײניש מיט העב- רעאישע אותיות. אַ סימו דערויף זענען יידישע מצבות פון 6-טן יאָרהונדערט מיט העברעאישע אויפשריפפן און אייניקע אַזױנע מצבות שטאַמען אַפילן פון 2-טן און 8-טן יאָרהונדערפי. פּונקט װוי ס'איזן געווען אַ װול- נאַרער לאַטײן, ווו עס געפינען זיך די ואַרצלען פון די היינטיקע ראַמאַנישע שפּראַכן, אַזױ האָט, משמעות, אויך עקזיסטירט אַ יידישער וװולנאַרער לאַטֿיין, װאָס פון אים האָבן זיך שפּעטער אויסנעשיילט די פאַרשיידענע יידיש- ראַמאַנישע דיאַלעקטן, װוי פּראַנצױיזיש-שפּאַניש-פּדאַװאַנ- סאַליש-יידיש א. אַז, וו. בלאָנדהיים לאָזט אָפן די פראַ- נע. צי האבן יידן אין מוטלאכטער נע רערט אי די ראָמאַנישע לענדער באַזונדערע יידישע דיאלעקטו. ס'קען זיין, לויט זיין מיינוננ, אַז די באַזונדערקייטן, װאָס מיר נעפינען אין שריפט, זאָלן נישט האָבן עקזיס- טירט אין װאָרט. נאַר דאָס קלעפּט זיך עפּעס נישט מיט זיינע איינענע קאָנסטאַטירוננען ועגן פאַנעטישע און לעקסיקאַלישע ספּעציפישקייטן, ווו אויך סמיט דעם שלל פון העברעאיזמען און אַרכאַאיזמען פון די דאָזיקע שפּראַכן, װאָס אויך זייער זאץדבוי שיידט זיך אונטער פון דעם געוויינלעכן ראַמאַנישן. במילא איז דער אויס- דרוק ,יידיש-ראָמאַנישע דיאַלעקטן", װאָס ער אַליין נע- ברויכט, בפירוש באַרעכטיקט. אויף דער עקזיסטענץ פון אַ פראַנצויזיש-יידיש נעפינען מיר אנווייזונגען אין די לועזים, װאָס זענען שוין אויבן דערמאַנט געװאָרן. פאַ- ראַן שריפטן אויף פראַנצויזיש מיט העברעאישע או-

47

ישראל עפרויקין

תיות, װואָס דאַטירן אַזױ ווייט וי פון 7-טן יאָרהונ- דערט, אַַ פאַרנלייך פון די ת:"ך-איבערזעצונגען אויף פאַרשיידענע ראָמאַנישע שפּראַכן באַװײיזט, אַז נישט געקוקט אויף אַלע פאַרשיידנקייטן פון די דאָזיקע שפּראַ- כן אַלֵיי; פאַר זיך גענומען, שטויסט מען זיך דאָרט אָן אויף אַ רייע שותפותע שטריבן 38), פּונקט וי מיר האָבן דאָס פריער קאָנסטאַטירט בנונע צום תימנער און אַל- זשירער אַראַביש-יידיש. און אקוראַט וי דאָרט, דער- קלערט זיך אויך דאָ די דאָזיקע שפּראַכלעכע שותפות מיט די אומעטום נילטיקע נעזעצן פון יידישער שפּראַך- פורמירונג. און זאָל דאָ נאָר דרך-אַגב פאַרצייכנט וערן, אַז אַפילן אַזאַ קליינער יידישער קיבוץ וי פון די ארבע קהילות פון קאָמטאַ ווענעסען, האָט אַנטװיקלט אַן איי- גענעם דיאַלעקט -- אַ געמיש פון עלעמענטן פון דריי שפּראַכן : פראַנצויזיש, פּראָװאַנסאַליש און השברעאיש, אַ דיאַלעקט װואָס האָט אָנגעהויבן אונטערגייז ערשט צום סוף פון 18-טן יאָרהונדערט אַלס רעזולטאַט פון אויס- װאַנדערונג און פון דער פיל געכענמשטער עמאַנציפּאַ- ציע 6).

ווענגן אונזער יידיש, דעם אַשכנזישן, אין איבעריק צו רעדן מיט אַ. יידיש-לייענער. די חקירות וועגן דעם, וצי יידיש איז אַ שפּראַך, צי בלויז אַ , זשאַרגאָן", געהערן צו דער פאַרנאַנגענהייט. היינט צו טאָנ װעט איר מוזן זוכן מיט ליכט עמיצן, װאָס זאָל לייקענען, אַז יידיש

?זטצצ ,א-8א1 קק 1016 ,מ21062610 8 .םת 39 -זאאאס זזזא8ס-884א0ס 8111ס-811ס 111נטסצא ,עזז 111 242626ס 6) ז, שיקאָװסקי, דאָס לשון פון די יידן אין די ארבע קהילות פון קאָמטאַ:װענעסען. ניו-יאָרק 1948, ז"ז 5, 17,

48

אויפקום און אומקום פון ייךד, שפּראַכן

האָט אַלע עלעמענטן פון אַן אמתער באַזונדערער שפּראַך. און אַטעסטאַט אויף דעם האָט יידיש באַקומען פון דער רייכער יידיש-ליטעראַטור, פון די פריערדיקע און פון היינטיקע צייטן.

פון דער קורצער און זיכער נישט אױיסשעפּנדיקער איבערזיכט איבער יידישע שפּראַכן און דיאַלעקטן בעט זיד דער אויספיר, אַן אין אַלֶע צייטן און אין אַלע לענ- דער, װוו יידן האָבן געלעבט אין גרויסע צאָלן, האָבן זיי אויסנעפורעמט און אַנטװיקלט אייגענע שפּראַך-אינ- סטרומענטן, די קאָנטינואיטעט פון דער יידישער שפּראַך- טראַדיציע רייסט זיך קיינמאָל נישט איבער, הנם די שפּראַכן נופא האָבן יידן, אונטערן דרוק פון אומשטענדן, פון צייט צו צייט געביטן, אָבער כל? נישט אַזױי אָפט און גאָר נישט אַזױ גיך, װוי מען שטעלט זיך דאָס ביי אונז פאַר. נאָר וועגן דעם וועט נאָך זיין די רייד ווייפער.

49

ישראל עפרויקין

ד די פאַקטאָרן פון ײידישער שפּראַד-פאָרמירונג

װאָס זענען געוועז די פאַקטאָרן, װאָס האָבן געבראַכט צו דער פאָרמירונג פון יידישע שפּראַכן אין גלות און געווירקט אויף זייער אַנטװיקלונגג? די סיבה פון אַלע סיבות פון דער דאָזיקער איינציקער אין איר מין רער- שיינונג דאַרף מען, װוי מיר ווייסן שוין, זוכן אין דער נאַציאָנאַל טיף - נעשטעמפּלטער יידישער פּערזענלעכ- קייט, וועלכע ברענגט צו אייגנאַרטיקײיטן אין אַלע נייס- יטיקע מאַניפעסטאַציעס פונם יידן, בתוכם -- אויך אין דער שפּראַבלעכער. מען מוז ניט דוקא מאַכן פון דער שפּראַך אַן אָפּנאָט און זעען אין איר דעם איינציקן אויס- דרוק פון יידישן נייסט, דעם איינציקן תנאי פאַרן יידישו קיום, װי עס טוען העברעאיסטן אויף איין זייט און יידישיסטן אויף דער צווייטער, כרי איינצוזעעו, װאָס פאַר אַ גרויסן ווערט די שפּראַך באַזיצט אין דער קול- טור פון פאָלק, דער באַקאַנטער אַמעריקאַנער לינגוויסט, עדװואַרד סאַפּיר, וועלכער האָט גיכער אַ נטיה, וי בכלל יידישע געלערנטמע, װאָס ווייסן ניט אָדער פילן ניט דעם טעם פון אַן איינענער שפּראַך, פון אַ , מאַמע-לשון", אונטערצושאַצן די חשיבות פון דער שפּראַך און ער האַלט דערום, אַז שפּראַך און קוקטור זענען ניט אינער- לעך אַסאָציאירט, לייקנט פונדעסטװענן ניט די קעננ- ווירקונג פון שפּראַך און נעדאַנק. אמת, די שפּראַך איז

90

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

בלויז אַן אינסטרומענט, אָבער אָן דעם דאָזיקן אינסטרו- מענט קען דער געדאַנק קיין אויסדרוק ניט געפינען. ערשט ווע מענטשן געפינען דעם װואָרט-סימבאָל, עו שט דעמאָלט באַקומען מיר דעם שליס? צום באַגריף גופא. װאָלטן מענטשן, פרענט ער ריכטיק, גרייט געווען צו שטאַרבן פאַר , פרייהייט" אָדער צו קעמפן פאַר , אידע- אַכן", ווען די וערטער. װאָלטן אין אונז ניט געקלת- נעו? זב). במילא אין בדרך 2ל? נאַטירלעך, אַז דאָרט װוו ס'איז פאַראַן אן אַרינינעל-שעפערישער געדאַנק, דאָרט ווו ס'זענען פאַראַן אייננאַרטיק - ניואַנסירטע עמאַציעס און געפילן, מוזן זיי געפינען אויך אַ באַזונדערן שפּראַכ- לעכן אויסדרוק.

דערמיט איז געגעבן געװאָרן די שטאַם-סיבה פון דער טראַנספאָרמירונג, װואָס איז פאַרגעקומען מיט די פרעמ- דע שפּראַכן, װאָס יידן זענען געצוווננען געווען, אַלס אַ מינדערהייט צװוישן מערהייט פעלקער, מיט זיי זיך צו באַנוצן. בלייכט נאָך אָבער צו זעען, וועלכע זענען גע- ושע די דיי רעק טע 7 אען קא קרע טע פאַקטאָרן, װאָס אין זיי איז די דאָזיקע הויפּט-סיבה נת- נלה געװאָרן און װואָס האָבן פון זייער זייט משפּיע געווען אויף די יידישע שפּראַכלעכע פּראַצעסן.

אין 1919 האָט מתתיהו מיזעס פאַרעפנטלעכט א בראשור אין דייטש אונטערן טיט? , די ענטשטייאונגס- אורזאַכע דער יידישען דיאַלעקטע?. די דאָזיקע בראָשור איז כולל דאָס שויפסטע און גרינטלעכסטע, װאָס איז ביז אים אין דער סוניא נעזאַנט נעװאָרן. און ס'איז מאָדנע,

צזסצ שססאג ,1,2890296 וֹק52 16462:0 (37 .0 (/17:-10 .מט ,1939

81

ישראל עפרויקין

װאָס הנם מיזעס איז געווען איינער פון די טעאָרעטי- קער פון יידישיזם און אַן אָנטײילנעמער אין דער טשער- נאָװויצער שפּראַך-קאָנפערענץ,. איז זיין בראָשור פּאַר- ביי כמעט אומבאַמערקט פאַרן יידישיסטישן עולם. און די סיבה איז אַ פּשוטע : מיזעס, וועלכער האָט באַטראַכט די יידישע אמונה װוי דעם איינציקן פאַקטאָר פון יידו- שער שפּראַך-בילדוננ, האָט, פאַרשטייט זיך, ניט נע- קענט אויסנעמען ביי א באַזוענונג, ואס ,וועקטלעכ- קייט? איז געווען איר פאָן. אין טאַקע מיזעס איינזיי- טיק, בעת ער דערקלערט דעם דת וי דעם ערשטו און איינציקן פּאַקטאָר פון דעם אויפקום פון יידישע שפּראַכ38). אָבער עס קען קיין שום ספק ניט זיין, אַז גיט בלויז ביי אונז, נאָר אויך ביי אַנדערע פעלקער האָבן אמונה און קירך נעשפּילט אַ נאָר גרויסע ראָלֶע אין דער בילדונג און אַנטװיקלונג פון שפּראַכן. אַפילן דער מאַרקסיסט מאַרסעל כהן איז מודה אין דער דאַ- זיקער השפּעה פון רעליגיע און ציטירט, אינאיינעם מיט אונזער יידיש, דעם ביישפּי? פון הינדוספאני, וועלכע איז אַ טאָפּלטע שפּראַך : כעת די בראַהאַמיניסטן שריי- בז די דאָזיקע שפּראַך אין הינדו-שריפט און באַנוצז אַ סך פאנסקריטישע ווערטער, שרייבן זי די מוסולמענער מיט אַראַבישער שריפט און מיט אַ שלל אַראַבישע ווער- טער 99).

אַז ביי אונז יידן איז דער דת נעווען אַן ערשטראַנ- גיקער פאַקטאָר אינם אויפקום פון אונזערע נלות-שפּראַכן,

/66 1401590624009881/52686 1016 ,2116868 .24 (58 .77-19 ,10-12 .88 ,1915 1016 ,1012162416 מ116615006

,1950 22118 {,12208286 1066 ,0068 1421061 (99 .24-9 .מט

52

אויפּקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

אין דעם זענען ביי די געלערנטע, הן יידן הן קריסטן, קיין חילוקי דעות ניט פאַראַן, ?. שפּיצער, דער ואס האָט פאַרנומען דעם פילמאָל ציטירטן בלאנדהיימס אָרט אויף דער קאַטעדרע פאַר ראָמאַנישע שפּראַכן אין האָפּ- קינס אוניווערסיטשט, קושט (צום אייגענעם אויספיר וי מיזעס ,אַז די רעליניע פונם מיטלאַלטערלעכן יידישן קבוץ איז געווען דער הױיפּטפאַקטאָר אין שאַפן ייריישע לשונות" 40). מיר האָבן שוין אויך געזעען, אַז אַלע יירישע שפּראַכן האָבן גענומען פון העברעאיש די ווער- טער, װאָס האַבן אַ שייכות צו אמונה-באַנריפן און עני- נים. פאַר הייליקע באַגריפן האָט מען געמוזט באַנוצן הייליקע ווערטער. נעמט, למשל, די באַצייכענונג פון די טעג פון דער ואָך אין אונזער יידיש. אַלֶע טעג האָבן אין יידיש זייער אַריגינעלן נוישן נאַמען, װאָס זיין מיין איז נאָך פאַרבונדן מיט געצנדינעריי. קומט אָבער צום שבת קודש, בלייבט דער ייד שטיין, זאָנט זיך אִפּ צו געברויכן דעם גוישן נאָמען פאַרן הייליקן טאָנ. אָדער נעמט אין דזשודעזמע דאָס װאָרט פאַר זויַטיק. ביים שפּאַניער הייסט דער טאָנ דאַמינגאָ, װאָס שטאַמט, וי דער פראַנצויזישער דימאַנש, פון לאַטײיניש דיעס דאַמיניקא -- , דער טאָג פונם האַר" (דער טאָג פון ישוס אויפשטיין פון קבר). פּאַר דער באַצייכענוננ, גענומען פון אַ :?ע- בעריקער פיטשלעכער רעליניע, ‏ האט. דער ייר, משמעות, זיך מער אָפּנעשראָקן װוי פאַר די טויטע אִפּ- געטער פון אַלטערטום, און אַנשטאָט דאַמיננאָ האָב; די פפרדישע יידן אין זייער לשון געברויכט ראָס אַראַ-

0) ל, שפּיצער, דער אויפקום פון די יידיש-ראָמאַנישע שפּראַכן, ייווא-בלעטער, באַנד 14, נומער 4-3,

3

ישראל עפרויקין

ביש װאָרט אלחאד, װאָס מיינט דער ערשטער (טאָ:; פון דער וְיְאָך). דאָס איינענע האָבן זיי נעטאַן מיפן שפּאַ- נישן װאָרט פאַר נאָט , דיאָס". ערשטנס האָט דער סוף- עס דעם נאָכקלאַנג פון מערצאָל,. והשנית האָבן ספרדישע יידן בכל? ניט געװואָלט אַרױסזאָגן גאָטס נאָמען אויפן גוישן שטייגער, האָבן זיי אָנשטאָט דיאָס אייננעפיהט ,דיט" און מיסיף געווען דעם באשטימפן אַרטיקל על. האָט זיך באַקומע! דאָס װאָרט ,על דיאָ? -- דער גאָט, װאָס ?אַזט ניט איבער קיין שים ספק אין אחדות הבורא, אכער דאָס איז אַ ואָרט, ואָס עקזיסטירט גאָר נישט אין שפּאַניש 41).

אין צוזאַמענהאַנג דערמיט נעפינט זיך די געװאַלדי- קע השפּעה פון תנ"ך אויף דער. בילדונג פון יידישע שפּראַכן,. די הייליקע שריפט איז פאַרן יידן הייליק ניט בלויז אין איר אינהאַלט, נאָר אויך אין איר פאָרם. זע- נען יידן נעווען שטאַרק אָפּנעהיט, אַז דער אַרינינאַל זאָל אין דער איבערזעצוננ ניט באַקומען די מינדסטע פּנימה. ככן האט זי געמוזט זיין קודם בל טעקסט- גע טריי,, אַפילן אויב די שפּראַך זאָל אַרױס דער- פוז מיט , צעבראָכענע; זייטן". אַן דער מלמד האָט גע- נומען דעם טייט? און געהייסן דעם יינג? נאַכזאַנן : ברא- שית -- אין אָנהויב, ברא -- האָט באַשאַפן, אלקים -- גאָט, את השמים -- דעם הימל, ואת הארץ -- און די ערד, האָט ער שוין , צוקאַלעטשעט" די דייטשע שפּראַך און געשאַפן דעם אֶנהוֹיב פון אונזער יידיש. פּונקט אַזױ איז די איבערזעצונג פון די שבעים אוז פון עקילס נעווען -0660ן 16 זטפ 2466860865 ,0069 3 .6 (41

,1935 22/18 .22102210069 פּצהמם 165 5מ42 650298001 .19 ,15 .קס

84

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

דאָס וויגעלע פון יידיש-גריכיש. און אקוראט אַזױ איז דאָס פאַרגעקומען מיט אַלע אנדערע תנ"ך - אי- בערזעצונגען אויף די' פארשידענע גלות-שפּראַכן. אַזױ לייענען מיר אויפן שער-בלאט פון דער שפּאַנישער תנ"ד-איבערזעצונג (,פערארער ביבל"), אַז די איבערזע- צונג איז געמאַכט געװאָרן ,װאָרט ביי וואָרט" (פאַלאַב- ראַ פּאָר פאַלאַבראַ). אַז אַזאַ איבערזעצונג האָט געמוזט ,פאַרדאַרבן" די שפּראַך, איז קלאָר גענונ. און טאַקע מחמת דעם איז מענדעלסאַנס , ביאור", װאָס האָט גע- װאָלט געבן דעם תנ"ך אויף ריינעם דייטש, געווען דער אָנזאָג ניט בליז פון נאַציאַנאַל-דעליגיעזער אַסימילאַ- ציע, גאַר אויך אויף דער ירידה פון יידישן לשון צווישן דייטשע יידן. האָבן טאַקע די יידישע רבנים פון יענער צייט, די פעפט-פאַרװאַרצלטע אין יידישן גייסט און יידישער טראַדיציע, אינסטינקטיוו דערשפּירט די סכנה, װאָס די דאָזיקע , אומשולדיקע? רעפאָרם האָט געטראָגן אין זיך.

די שריפט האָט דעם גרעסטו פאַרדינסט דערביי, װאָס די פרעמדע שפּראַכן זענען פאַריידישט געװאָרן און צו אַ שריפּטשפּראַך זענען זיי געװאָרן דורכן תנ"ך און אַנדערע ספרים פון רעליגיעזן כאַראַקטער. די דאָזיקע ספרים האָבן פאַרװאַנדלט די בלין גערעדטע גלות- שפּראַכן אין ליטעראַטור-שפּראַכן, זיי געמאַכט ,פאַר אַ לייט".

װועגן דער גרויסער השפּעה פון העברעאיש אויפן אויפקום פון די באַזונדערקייטן, װאָס דורך זיי האָבן זיך די יידישע שפּראַכן אונטערשידן פון זייערע שטאַם- לשונות, איז שוין דערמאַנט געװאָרן אויבן ביי פאַך- שידענע איינצלנע פאַלן. אָבער ניט בלוין דערין האָט

סס

ישראל עפרויקין

זיך די דאָזיקע השפּעה באַװיזן, װאָס פון העברעאיש זענען אַריבערגענומען געװאָרן אין די פרעמדע לשונות אַ היפּטע צאָל ווערטער. אונטער דעם איינפלוס פון העב- רעאיש, האָט זיך אויך געענדערט זייער מאַרפאָלאַגיע און דער זאַצבױי. דאָס אין געשען מיט גריכיש, מיט אַראַ- ביש, מיט דייטש און מיט אַלע אַנדערע פרעמדע שפּראַ- כן װאָס יידן האָבן איבערגענומען. פאַראַן אָבער נאָך עפּעס וויכטיקערעס, און דאָס אין -- די פולע צונויפ- שמעלצונג פון העברעאיש מיט די יידישע גלות-שפּראַכן אין טעקסט און אין נייסט. אין די יידישאַראַבישע טעקסטן, װאָס שטיינשניידער ברענגט אין זיין וװוערק וועגן דער אַראַנישער ליטעראַטור ביי יידן, װואַרפט זיך אין די אויגן דער , משונהדיקער" (פאַר אַ פרעמדן, פאַר" שטייט זיך) געמיש פון העברעאיש און אַראַביש. אין דעם אייגענעם זאַץ טרעפט איר דאָ אַ העברעאיש, דאַ אַז אַראַביש װאָהט און זיי לעבן בשלום זייט ביי זייט. אַפילן דער טיט? פון די ספרים איז, איבריקנס וי אין אונזער יידיש, אָפט צונויפגעשפעלט פון אַראַבישע און העברעאישע ווערטער 42). ד"ר ווילהעלם באַכער, װאָס האָט נעפאָרשט די פּאַעטישע װוערק פון די תימנער יידן, שטרייכט אונטער דעם אויסטערלישן פאַקט פון דעם שפּראַכנגעמיש, װאָס הערשט דאָרט. תימנער יידישע פֹּאַ- עטן האָבן געשריבן שירים אויף העברעאיש, אויף אַראַ- ביש (יידיש-אַראַביש) און אויף העברעאיש-אַראַביש. פוֹן 9 שירים פון גרויסן תימניש-יידישן פּאַעט יוסף שבזי, זענען 86 העברעאישע, 82 אַראַבישע און 91 געמישטע,

42( 1401112 540185082614006/, 1214 55. 259-67{ 279, 278-9{ 2

6

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

ד. ה. צװיישפּראַכיקע און אין געוויסע פאַלן -- אַפילן דריישפּראַכיקע (עס קומט צו אַראַמיש), און די באַנוד וצונג פון צוויי שפּראַק! אין דעם אייגענעם טעקסט, אָפּטמאָל אַפילן אין דעם זעלביקן זאַץ, איז געווען אזוי נאַטירלעך װוי דאָס האָט נאַטירלעך געקלונגען פאַר די לייענער און צוהערער. זאָגט דערצו באכער, אַז ניט בלוין די יידישע נאַר אויך די װעלט-ליטעראַטור קען ניט קיין צווייטן משל פין אַזא צונויפנעפלאַכטענער צװיײישפּראַביקײט 43), וועגן דער וועלט-ליטעראַטור איז באַכער גערעכט. אָבער מכח דער יידישער, אין ער אַרײינגעפאַלן אין אַ ‏ טעות. די טאָפּלשפּראַכיקײט, װאָס ער דערמאַנט, איז כאַראַקטעריסטיש ניט בלויז פּאַר דעם אַראַביש-יידישן דיאַלעקט פון די תימנער יידן, נאָר אין שותפותדיק פאַר אַלע יידישע גלות-שפּראַכן, אָנגעהויבן מיט אַראַמיש (די גמרא, למש?). מען דאַרף קיין סך צייט ניט פאַרלירן, כדי צוֹ באַווייזן, װי ענג העברעאיש און יידיש זענען געקניפּט און געבונדן אין די מאָדער- נע יירישווערק. אָבער דאָס אייגענע זעען מיר אויך אין די אַלטע יידישע ווערק און דאָקומענטן. עס אין טשע- קאַװע צו בלעטערן דעם פּנקס פון ועד ארבע הארצות און צו זעען וי די מחברים פון די תקנות פילן גאָר ניט, אַז זיי שרייבן גלייכצייטיק אויף דריי שפּראַכן -- העב- רעאיש, אַראַמיש און יידיש 44). משמעות, אַז די מחב-

טע 116012615086 016 ,/22626 מזוסמעששט נם (43 010, 6216455צ 1366 /66 206516 2818018606 63-63 ,10-11 .88 1910 4) מוסטערן קען מען געפינען ביי ישראל הײלפּערין, פּנקס ועד ארבש הארצות, ירושלים תש"ה {"צ 32, 65-62, 1252122,

,197-195 ,8

81

ישראל עפרויקין

רים האָבן גאָר ניט געהאַט דעם באַװוסטזיין, אַן זיי גייען איבער פון איין שפּראַך צו אַ צווייטער. אַזױ נאַָ- ענט און קרובותדיק האָבן פאַר זיי געקלוננען די צויי יידישע שפּראַכן. דאָס אייגענע אין ריכטיק אויך בנונע צו לאַדינאָ, װאָרום אויך דאָרט טרעפן מיר אַפילן אין פּאעזיע דעם אייגענעם געמיש פון העברעאיש און שפּאַ- ניש. איך װעל דאָ נאָר ברעננען איין מוסטער פון אַ ליד, דאַטירט פון 1782 און ציטיחט אין דערמאַנטן ווערק פון קייזערלינג 48) :

יא װענדראַ מאזעס על פאסטאר נאמן

קע פאָר סו זכות דעזסענדאָ מן

אי אגארא (אהארא) פרעסטא וענדרא צל זמן

דץ רעסקאטאר א היזשאס (היכאס) דץ ציון

די דאָזיקע באָפּלשפּראַכיקײיט האָט געפונען איר

אויסדרוק ניט בלוין אין דעם שפּראַך'געמיש פון די טעקספן. נאָך וװונדערבאַרער אין דער פאַקט, באמת אַן אוניקום אין דער ליטעראטוריגעשיכטע בכל?, פון דער פולער באַהערשונג, װאָס מיר טרעפן ביי די גרעסטע יידישע חכמים און שרייבער פון אַלַע צייטן, פון צויי שפּראַכן --- פון העברעאיש און פון דער גלות-שפּראַך -- אַ באַהערשונג, װאָס װאָלט ניט געקענט געמאָלט זיין, און דערפאַר קומט זי אין ערנעץ, חוץ ביי יידן, טאַקע נים פאָר, ווען ניט די אָרנאַנישע און אינטימע צואַ-

.88 .ק .1214 1:438611109 (45

קייזערלינג גיט דעם פראַנמענט מיט לאַטײנישע בוכשטאַבן. ס'קענן דערום זיין ניטפּינקטלעכקײטן אין מיין טראַנסקריפּציץ מיט יידישע אותיות. אין קלאַמערן האָב איך געגעבן די איצטיקע אױסשפּואַך פון די שפּאַנישע װערטער, בעת דער טעקסט באַנוצט די אַמאָליקע אױיסשפּראַך, די העברעאישע װערטער זענען פון מיר אונטערגעשטראָכן,

98

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

מענגעבונדנקייט פון די ביידע שפּראַכן. גענוג אָנצורופן ר' יהודה הלוי און דעם רמב"ם 46) פאַר דער אַראַביש- יידישער עפּאַכע, ביאַליק, מענדעלע און פּרץ -- פאַר דער אשכנזיש-יידישער.

דאָס וואָלט אָבער ניט מענלעך געווען אִו דעם העב- רעאישן אלף בית. די פּסיכאָלאַגישע ווירקונג פון דעם דאָזיקן, װוי עס קען זיך דוכטן -- בלויז טעכנישז, בלויז אויסערלעכן -- פאַקט איז נאַרניט צו באשרייבן. ניט אומזיפט האָט דער רמב"ם פאַרבאָטן איבערצושרייבן זיין מורה נבוכים מיט אַראַבישער שריפט. דער יידישער אלף בית האָט דעם יידן געגעבן דאָס געפיל פון עפּעס אייננס און דאָס באוווסטזיין, אַז ער קען מיט דער אױיסגעבאָרגטער שפּראַך זיך באַגיין כאדם העושה בתוך שלו. דאָס האָט באַפרייט דעם שרייבער פון דער גע- בונדנקייט דורך די גראַמאַטישע כללים, ווערטער און ווענדונגען פון דער פרעמדער שפּראַך און אים געגעבן די פרייהייט פון אומאָפּהענגיקן זעלבסטשטענדיקן שאַ- פן. די יידישע שריפט האָט אים אויך פאַרשאַפט דאס געפיל, אַזן ער איז צווישן יידן, אַז קיין זייטיקער הערט אים ניט און אַז ער איז דערום ניט מחויב זיך צוֹ פאַר- קנעפּלען אויף אַלע קנעפּלעך װוי בעת מען געפינט זיך

6) דער רמב"ם איז געגאַנגען אַזױ װײט צו דערקלערן, אַז אַראַביש איז א ביסל א פאַרגרײיזטער עברית (זע זײן בריו צו רי שמואל אבן תבון אין די אגרות ותשובות הרמב"ם, אויסגאַ- בע פון האחים לוין אפּשטײן, ירושלים), ס'איז דערביי ניט װיכ- טיק, װאָס דעם רמב"מס מינונג איז פּילאָלאָגיש ניט באַגרינדעט. זי איז אָבער כאראַקטעריסטיש פאַר דעם געפיל פון קרובהשאַפט פון די צװײי שפּראַכן, װֹאָס יידן האָבן בלי ספק געהאַט, בפרט װען אויך די צװייטע ידישע שפּואַך אין געװען פון דער סע- מיטישער שפּראַך-משפּחה,

9ס

ישראל עפרויקין

וצווישן פרעמדע. נישטאָ קיין אמתע שעפערישקייט אָן אינטימקייט. די יידישע שריפט האָט נעשאַפן פאַרן יידן אַ היים, בעת גוייש װאָלט אים אַוועקנעשטעלט אויפן מאַרקפּלאַץ, אין אַ רשות הרבים. באַזינגט טאַקע דאָס יידישע פאַלקסליד מיט אַזופי? ליבשאַפט און האַרצי- קייט די , טייערע אותיולעך", װואָרום אינם דאָזיקן נוף רוט די יידישע נשמה.

איך געדענק מער ניט, וועמען פון די ראַדיקאַלע יידו- שיסטן איז אַמאָל אייננעפאַלן דער ,געניאַסער" גע- דאַנק, אַז מעז װאָקט כ'לעבן נעדאַרפט אַריבערגיין פון העברעאישן אלף בית צום לאַטײנישן און דערמיט , דער- שיסן צוויי האָזן מיט אַמאָל". ערשטנס -- לייכטער מאַכן דאָס לייענען יידיש פאַר יידן, װאָס קענען ניט דעם אלף בית, און צווייטנס געווינען פאַר דער יידישער ליטעראטור ניט-יידישע לייענער. שטעל? איך מיר ניט פאָר, אַז מיר װואָלטן מיכן דאָזיקן מיט? אַ סך פון זיי וצוגעצוינן,. אָבער אַז מיר װאָלטן פאַרלאָרן ניט בלויז יידישע לייענער, נאָר אויך דאָס יידיש לשון נופא, דע- רין בין איך ניט מסופק. אַלע רעפאָרמעס אין יידישן לעבן, װאָס זענען נעמאַכט געװואָרן אין נאָמען פון , באַ- קוועמלעכקייטן", כלומרשט כדי לייכטער צו מאַכן פאַר יידן דעם עול פון יידישקייט, האָבן ניט געבראַכט צו- ריק אין אונוזער מחנה די פאַרבלאַנדזשעטע קינדער פון ישראל, נאָר פאַרקערט נעפירט צו אַסימילאַציע און שמד. אקוראַט אַזױ װאָלט די דאַזיקע רעפאָרם נעפירט מיטן גלייכןף און קירצסטן וװועג צו דער ירידה פון און- זער יידיש לָשון. אָפּנעריסן פון זיין מקור, װאָלט ער נע- בליבן הענגען אין דער לופטן און לאַנג אין אַזא פּאַזע װאָלט ער זיך ניט געקענט האַלטן.

00

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

װוילט זיך מיר דאַ ציטירן פאַר אונזערע חסידים פון , באַקװעמלעכקייטן? און פון , פּראַקטישקײיט?, װאָס אין זייער נאָמען האָט מען דערקלערט העברעאיש פאַר אַן איבעריקן באַלאַסט און -- דעם העברעאישן אויסליינ אין יידיש פאַר אַ נאַרישן פאַראורטייל, דאָס װאָס עס האָט ניט לאַנג צוריק געזאָגט קואָדמאָדזשאָ, וויצעפּרע- זידענט פון מיניספאָרן-ראָט פון דער כינעזישער פאָלקס- רעפּובליק און פּרעזידענט פון דער לינגוויסטישער סעק- ציע פון דער כינעזישער אַקאַדעמיע פוֹן ויסנשאַפטן. כידוע, איז די כינעזישע שריפט די שווערסטע אין דער וועלט. זי אין פּיקטאָנראַפיש און אידעאָגראַפיש און זי האָט דערום א קאַלאָסאַלע צאָל שריפטצייכנס, כמעט 0 אָנשטאָט די פּאָר צענדליק פון די אייראָפּעאי- שע פאָנעטישע אַלפאַבעטן. האָבן אַ סך דערװאַרט, אַז נאָך דעם װוי דער קאַמוניזם איז געקומען צו דער מאַכט אין כינע, װועט מען די אַלטע כינעזישע שריפט אַרויס- װואַרפן אין מיסטקאַסטן, קען מען באמת זיך אויסמאָלן אַ ווייניקער באַקוװעמע און אַ מער אַנטידעמאַקראַטישע שריפט, וי די דאָזיקע, װואָס מען מוז יאָרן אַװעקנעבן אויף זיך אויסצולערנען 7כ? הפּחות דעם מינימום פון 6 טויזנט צייכנס, װאָס אָן זיי קען מען קיין בוך און אַפי- לו קיין צייטוננ ניט לייענען. קומט קוא-מא-ושא או דערקלערט, אַז די רענירונג האָט ניט בדעה צו בייטן די נאַציאָנאַלע שריפט אויף אַן אַנדערע, וויי? דעמאָלט װאָלט געשטעלטט געװאָרן אין סכנה די כינעזישע קול- טור-איינהייט (די גערעהפע כינעזישע שפּראַך איז, וי באַוווסט, פאַרשידן לויט פּראַיוינצן און נאָר די געשרי- בענע איז איינהייטלעך פאַרן נאנצן פאָלק) און דער כינעזישער קּולטור-המשך. קלער איך זיך טאַקע: גע-

1

ישראל עפרויקין

פינט אדרבה אויף בעלנות אַ יידישן קאַמוניסט, װאָס זאָל זיך ברעכן דעם קאָפּ איבער יידישע קולטור-איינ- הייט און קאַנטינואיטעט, קיין גרעסערע דאגות האָבן די יידן נאָר ניט ?

אויף נאָך איין מאַמענט, װאָס האָט געהאַט אַ נע- וויסן באַטייט פאַר דער פאָרמירונג פון יידישע שפּראַכן, װעל איך דאָ בלויז מרמז זיין. דאָס אין די יידישע יוריסדיקציע. דאָס װאָס יידן האָבן זיך ניט געלאָדן אין די ערכאות של עכו"ם, װאָס אַלֶע זייערע סכסוכים האָבן זיי פאָרגעבראַכט פאַרן יידישן בית דין, וועלכער האָט געמשפּט לויטן יידישן דין און מנהנ, האָט געפירט דער- צו, אַז אין די פרעמדע געברויך-שפּראַכן איז אַרייננע- בראַכט געװאָרן ‏ די העברעאיש-תלמודישע יוריסטישע טערמינאָלאָניע, און אַזױ אַרום זענען זיי אויך אין רעם פּרט פאַריידישט געװאָרן (פּסקנען, סכסוך, טענות, תבי- עות, חייב, זכאי, פּטור, קנס וכדומה וכדומה).

צוליב דער נאַנצקייט פונם בילד, דאַרף מען נאָך מוסיף זיין, אַז אַ חוץ די אויבנגעבראכטע מאַמענטן פון רייןדרעליניעזן און טיילוויין - רעליגיעזן כאַראַקטער, האָבן אויף דער יידישער שפּראַכן-בילדוננ געווירקט אויך אייניקע וועלטלעכע מאַטיוון.

קודם בל מון מען דאָ נעמען אין באַטראַכט דעם אינ- טערנאַציאָנאַלן כאַראַקטער פונם יידישן פאָלק. אַפילן אין אַלטערטום און מיטלאַלמער, ווען דער גוי אין נע- ווען צוגעבונדן צו זיין היים און צו זיין שטיקל באָדן, האָט שוין דער ייד געהאט אינטערנאַציאַנאַלע באַציאונ- נען מיט זיינע ברידער יידן, צעזייט און צעשפּרײט או- בער לענדער און ימים.: דער. ייר האָפֿ שוין אד ד= מאָלט געוואַנדערט, צי ווייל?ל מען האָט אים געצווננען,

02

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

צִי צוליב מסחר, און אַזױ אַרום געזען לאַנד און לייט אין די ווייטסטע מקומות. דאָס האָט גענעבן צוויי רע- זולטאַטן,. ערשטנס --- דאָס באַנוצן פון װאָכעדיקע העב- רעאישע ווערטער װאָס קערן זיך אֵן מיטן האַנדל (מקח, סחורה, ריוח, היזק, הפסד וכדומה). ביי דער פילשפּראַ- כיקייט פון דער יידישער באַפעלקערונג אין דער וועלט, האָט העברעאיש אויף א נאַטירלעכן אופן נעגעבן די אינטערנאַציאַנאַלע יידישע האַנדקס - טערמנאַלאַניע. צווייטנס, האָבן צוליב דעם יידן פון איטלעך לאַנד אַריינגענומען אין זייער לאַקאַלן דיאַלעקט ווערטער פון פרעמדע שפּראַכן, װואָס זענען געווען אין געברויך ביי יידן פון אַנדערע לענדער. אַזױ אַרום זענען די יידישע נלות- שפּראַכן נשװאָרן די אינטערנאַציאַנאַלסטע לויט זייער ווערטער-אוצר. די , געמישטקייט" פון די יידישע שפּראַ- ט. ואס נוים, און אין אונזערע. ציים --- אויך יידן? האָבן פון איר אָפּנעלאַכט, איז בעצם געװוען א גרויסע מעלה, אַ פּראַנרעס אין דער שפּראַכןדאַנטװיקלונג בבל5, די אייראָפּעאישע שפּראַכן האָבן ערשט אין דער נייס- טער צייט, בעת דער פאַרקער צווישן לענדער אין גע- װאָרן לייכטער און ניכער, זיך באַרייכערט מיט פרעמד- ווערטער. אָבער שוין אין 11-טן יאַרחונדערט געפינען מיר צווישן רש"יס לועזים ניט בלויז פראַנצויזישע און דייטשע, נאָר אויך סלאַוישע ווערטער.

און צום סוף -- א ריין וועלטלעכער מאַטיוו, אין היינטיקן ספּעציפישן זינען פונם װאָרט. הגם די מוטער אַלייז, העכרעאיש. האַט אויד פון צייט צו צייט , און- מערנעזינדיקט" מיט װאַכעדיקע סיוזשעטן, האָט די טאָכטער, וי אַ יונגע, זיך געקאָנט דערלויבן צו זיין פריי- ער, אָבער, פאַרשטייט זיך, חלילה, ניט פאַרשייט. אַ

5

ישראל עפרויקין

בדחן, װואָס האָט משמח געווען דעם עולם ביי שמחות, האָט עס געקאָנט טאָן נאָר אויף דער פאַלקסשפּראַך. ניט בלויז דערפאַר, װאָס זי איז געווען פאַרשטענדלעכער, נאָר אויך מהמת דעם ואָס נאָר אויף אַ לשון חול האָט מען געקאָנט זיך דערלויבן אַ לייכטזיניק און אַפילו אַ צוויידייטיק װאָרט, װאָס לשון קודש װאָלט אין י'ענע יאָרן ניט פאַרטראָנן. די ,שפּילמאַן-תקופה" אין דער יידישער ליטעראַטור װאָלט ניט דענקבאַר געווען אַמאָל אין דער העברעאישער שפּראַך, און אפילו די תנ"ך-מאַ- טיוון גנופא האָבן אויף דער פאַָלקסשפּראַך געקענט אָנ- נעמען אַ וועלטלעכע, ליטעראַרישע אָדער טעאַטראַלע, פאָרם (אחשורוש-שפּיל?, עקידת יצהק, מכירת יוסף און אַז. זו.).

נאָר אחרי ככלות הכל, מון מען זאָנו, אַז די ראָלע פון די װאַָכעדיקע אָדער וועלטלעכע מאַמענטן איז אין דער פאַרמירונג פון די יידישע שפּראַכן געווען נאָר אַ קליינע אין פאַרנלייך מיט דעם אָרט פון דת, תנ"ך אוּן העברעאיש. זייער ראַלע אין געװוען מכריעדיק. נעמט אַוועק עברי פונם עברי-טייטש, בלייבט הוילע דייטש, וי ביאַליק האָט דאָס טרעפלעך געזאָגט אין איינעם פון זיי- נע גלענצנדיקע רעפעראַטן 41),. שניידט מען אֶפּ יידיש פון יידישן דת, פון יידישע הייליקייטן, גראָבט מען אונ- טער איר סאַמע עקזיסטענץ. נאָך אַ דור און נאָך אַ רור און שלום עליכם און פּרץ װאָלטו געװארן ניט פאַר- שטענדלעך אַפילן פּאַר יידן, װאָס װעלן נאָך קענען יידיש. פּשוט דערפאַר, וויי? דער אינהאַלט פון זייערע

7) ח. נ. באַליק, שאלת הלשונות בישראל אין דברים שבעל פּה, ספר שני, תל אביב תרצ"ה.

04

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

ווערק װאָלט פאַר זיי געווען פרעמד און אויסגעזען וי עפּעס עקזאָטישעס. אט נגייען אין פּאַרין אַרױס צויי יידישע צייטונגען, װאָס דרוקן זיך שבת, וי ס'אין אֶנ- געוויזן אויפן אָרט פון דער דאַטע. אָבער דאָס װאָרט שבת אין דאָ אַ פּוסט װואָרט און קען ניט ארויסרופן ביים לייענער קיין שום אַסאַציאַציעס און פאָרשטעלנ- גען, װאָס זענען פאַרבונדן מיטן דאָזיקן װאָרט, ביי יידן, װאָס פירן אַ יידישן שטיינער און היטן שבת וי רעם טאָג פון מנוחה און קדושה. איז דער אינהאַלט פון שבת אויסגעליידיקט געװאָרן, איז שוין אַלץ איינס, צי באַנוצט מע! דאָס דאָזיקע יידישע ואָרט אָדער אַ װואָרט פון נוייש. לשון. יידיש לשון פּאָרט זיך נאָר מיט אַ יידיש לעבן,. זיין טעם און זיין חן גייען פאַרלאָרן צוזאַמעו מימן פאַרשװוינדן פון יידישן שטיינער.

ישראל עפרויקין

ה די פאַרשידנװערטיקײט און די פאַרשידענע װידערשטאַנד-פעאיקייט פון יידישע שפּראַכן

וויל מען, װי מיר האָבן דאָס געטאָן ביזן איצט, כאַ- ראַקטעריזירן די אַ לג עמיינע געזעצן, װאָס גילטן פאַר אַלע יידישע נלות-שפּראַכן, די שות פות די- קע פאַקטאָרן, װאָס זענען באַטײליקט אין זייער אוים- פורמירונג, מוז מען בהכרח זיי באַטראַכטן װוי איין פע- נאָמען,. אָבער דערפון דאַרף מען ניט דריננען, אַז די אַלע שפּראַכן זענען גלייך און נלייכווערטיק. די ווירקונג פון באַשטימטע געזעצן הז אין דער נאַטור הן אין סאַ- ציאַלן לעבן קען זיין פאַרשידן לויט דעם כאַראקטער פונם באַװירקטן אביעקט אָדער לויט דער געזעלשאַפט- לעכער סביבה, בעת מיר האָבן צו טאָן מיט מענטשלעכע קאָלעקטיוון. די השפּעה פון דעם אָדער יענעם פאַקטאָר ווענדט זיך ניט נאָר אין אים אַליין נאָר אויך פון דעם, װאָס איז די השפּעה מקבל, ניט בלויז פון דעם משפּיע, נאָר אויך פון דעם מושפּע.

בלייבנדיק ביי אונזער פעמע, מיינט עס, אַז דער אַנטװיקלוננס-גראַד פון אַ יידישן אידיאָם אויפ! וװענ פון אַ דיאַלעקט צו אַ שפּראַך ווערט באַדינגט ערשטנס דודך דער גרויס און דעם קולטור-מצב פונם יידישן קבוץ, װאָס באַנוצט די נענעבענע שפּראַך, און פונם צײיטאָפּשניט ווען זי ווערט באַנוצט. בי אַנדערע*

60

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

.טכע בא ר דגנכ מע װשטן די שעטע- רישע פּאָטענצן פון אַ גרעסערן קבוץ זיי! שטאַרקער וי פון אַ קלענערן. במילא אין א שפּראַך פון מיליאַנען שלמותדיקער וי אַזױנע, װאָס װוערט גערעדט פון טויזנ- טער אָדער הונדערט-טויזנטער. װואָס נרעסער עס איז דער קולטור-אוצר פון אַ קבוץ, אַלץ רייכער וועט אויך זיין זיין שפּראַך. פון דער אַנדער זייט, און ווידער אַמאָל = וי אוטך ע-ב יעה טכיי ביע. ת 1 םס השט אַ שפּראַך זיין װאָס רייכער אין לעקסיקאָן, אויסדרוקן און ניואַנסן, װאָס עלטער זי איז און װאָס רייכער עס איז בכן איר ספרים-אַלמער, אַזױ צו זאַנן.

אויב העברעאיש האָט דערגרייכט א מדרנה,. װאָס קיין יידישעע נלות-שפּראַך האָט ניט דערלאַננט, נעמט זיך דאָס טאַקע דערפון, װאָס זי איז הן די עלטסטע, הן די פאַרשפּרײיטסטע, במילא -- די רייכסטע פון אַלֶע יידישע לשונות. דער תנ"ך, די משנה, דער יד החזקה פון ושר"ם. די צין שירים פון ה' יהודה הלוי און. אַז. ו. און אַז. װו. זענען נעשאַפן געװאָרן אויף העברעאיש. און ניט בלויז די דאָזיקע א יינ מאַליקע שאפננען זע- נען מכריע. נאָך וויכטיקער איז דער פאַקט, װאָס מיט דער תורה און מיט די דאָזיקע ספרים האָבן ייד נע- די ער בוט טיא יונעג ר ו רה הת אי אי אַ לע לע דע ר-פון דער יידישער צעשפריי- מונג. און אַז יידן האָבן מיט זיי געלעבט, מיינט עם, אַז די ספרים נופא זענען פאַרװאַנדלט נעװאָרן אין אַ פּע רמאַנענטער, ניט איבערגעריסענער יידישער שאַפונג. מיט יעדן יידישן דור, װאָס האָט אין זיי אַרײינ- געליינט זיין קאָפּ און זיין האַרץ, װאָס האָט אויף זיי ' פּירושים געשריבן און דרשות געדרשנט, זענען די דאַָ-

07

ישראל עפרויקין

זיקע וויערק אַזױ װוי פון דאָס ניי נעבוירן נעװאָרן. טאַ- קע מחמת דעם נעהערן דער מורה נבוכים און דער כוזרי צו דער העברעאישער ליטעראַטור, הגם דער אַריגינאַל איז געשריבן געװאָרן אויף אַראַביש אָדער אַראַביש- יידיש, וויי? צום יידישן עולם פון שפּעטערדיקע דורות זענען זיי דערנאנגען דורך די צנורות פון העברעאיש און זייערע געדאַנקען זענען אין דער העברעאישער שפּראַך- פאָרם אַריינגעדרונגען אין פאָלק, דורך די חכמים, װאָס האָבן זיי נגעלערנט און זיי ווייטער געטראַנן צו די מאַ- סן יידן, װאָס האָבן אפשר נאָר קיינמאָל די ספרים נופא אין די אויגן ניט געזען. די אַרינינאַלן אָבער זענען גע- בליבן פאַרחתמעט אין די אַרכיוון אָדער פאַרשטויבט אין וויסנשאַפטלעכע ביבליאַטעקן. ניט דער זכות פון העברעאיש אַליין פאַר זיך, װי אַ שפּראַך, איז ביינע- שטאַנען די דאָזיקע ספרים, װוי עס מיינען נעוויסע העב- רעאיסטן. ניט װײיניק ביכער, אויף העברעאיש נעשריבן, האָבן געהאָט דעם איינענעם מזל פאַרגעסן צו ווערן, וי למשל דער מקור חיים פון ר' שלמה אבן גבירול, נע- שריבן אויף אַראַכיש. ניט די שפּראַך-פאָרם האָט גע- ראַטעװעט יידישע ספרים פון פאַרגעכנקייט נאָר זייער אינהאַלט, װאָס איז ווערט געווען אויפגעהיט צו וערן גדורות, און דאָס האָט געקענט נעשען נאָר אויף דער שפּראַך פון אַלע יידישע רורות.

אָכער פּונקט אַזוֹי װוי די יידישע נלות-שפּראַכן זע- נען ניט נלייך צו העברעאיש, אקוראַט אַזױ זענען זיי אַליין אויך ניט גלייך צווישן זיך. די װאָס װאַרפן זיי אַלע אַרײז אין איין זאַק און נעמען זיי אַרום ב לויז מיט דעם שם הכול? ,יידישע גלות-שפּראַכן", פעלשן בשוננ אָדער במזיד יידישע געשיכטע. ווען מ'פירט דורך אַ נליי-

08

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

כוננס-צייכן צווישן יידיש און, לאָמיר זאָנן, לאַדינאָ, ווערט דאָס ניט געפאַן מיט דער כונה אָפּצונעבן כבוד השרונא, אט זי. האט. כבוד כשר פאהדינט. נאר כרו' צו פאַרמינערן אין אונזערע אוינן איר עלטערע און בכבו" דיקערע שוועסטער -- יידיש. ערנסט און אַביעקטיוו נע- רעדט, קען מען ניט שטעלן אויף איין שטופע אַראמיש, למשל, װואָס איז געווען די אוניווערסאַלע יידישע שפּראַך פון הער מערהייט פון יידישן פאלק אין אַ משך פון א יב עדי טויט' יט ;איה אה ואס איה איר איז נעשריבן געװװואָרן די נמרא, דער זוהר און אַג (, מיט, לאָמיר זאָגן, דעם יידיש-טאַטישן דיאלעקט, װאָס ווערט נערעדט פון אַ צענדליק טויזנט באַרנביידן אין קאַװקאַז, אָדער מיט דעם יידישן דיאַלעקט פון די שוויי- צער דערפער ענדיינען און לענננאָן, װאָס ווערט נע- ברויכט פון אַ פּאַר הונדערט פאַמיליעס 48), הגם דער פאַקט נופא, װאָס אַזױנע קליינע יידישע עדהס האָבן די דאָזיקע דיאַלעקטן אַ לאַנגע צייט אויפנעהאלטן, אין זי- כער אַ סימן פון יידישער שפּראַכלעכער שעפערישקייט און פון יידישער טריישאַפט און צוגעבונדנקייט צו די פּראָדוקטן פון איינענער שאַפונג. װאָרום עס איז בפירוש ניט ריכטיק צו זאָגן, װי דאָס האָט געטאָן אחד העם בשעתו, און ווי עס זאָגן אים איצטו נאָך זיינע תלמידים, אַז קיין נלות-שפּראַך האָט זיך ניט איינגעװאַרצלט אין דער יידישער נשמה : ,אַ לשון קומט און נייט אַװעק, זאָנט אחד העם, אַלץ לויט די באדערפענישן פון דער

שעסעםסט;ס - 6092628601) 110162006 .עם (48 68 מסלץ 1306 /5621066126 466 50:24006 216 .1950 201101 .ט4ם8ם,1 0מט

09

ישראל עפרויקין

צייט; מיט אַלֶע באַנוצן מיר זיך און אַלע בלייבן אונז פרעמד, און ס'איז אַלְץ איינס, וועלכע פון זיי הערשט היינט און וועלכע װועט הערשן מאָרגן" 49). ביאַליק, איינער פון די נרעספע מייסטערס פון העברעאיש אין משך פון אונזער גלות, האָט שוין געהאָט מער געשיבט- לעכן חוש און מער פאַרשטענדעניש פאַר יידיש גייסטיק לעבן און פאַר יידישע פאָלקס-נעפילן, ווען ער האָט גע- זאָגט, אַז דאָס בייטן פון איין שפּראַך אויף אַ צווייטער איז אַ טראַגישע איבערלעבעניש פאַרן יידישן פאָלֶק און אַז די ענוים, װאָס עס ליידט דערביי, קענען בלויז נע- נגליכן וערן צום שרעקלעכסטן פּיין, װאָס אַ מענטש טראָגט איבער אין דער מינוט, ווען די נשמה האַלט זיך ביים שיידן פונם נוף 80).

און אַזױ װוי ס'איז שווער דער נשמה זיך צו שיידן פון גוף אַפילו אויב זי זאָל מנולנ? ווערן אין אַז אַנדער נוף, און זי ראַנגלט זיך מיט דעם מלאך המות מיט אירע לעצ- טע כוחות. אַזױ האָבן אויך יידן נאָר גיט אַזױ לייכט און ניך געביטן זייערע שפּראַכן, וי עמעצער בייט הענטשקעס. אדרבה, יידן האָבן מיט דער גרעסטער עקש- נות זיך געקלאַמערט אין זייערע שפּראַכן, אַפילו אין די עמבריאַנען פון זייערע דיאַלעקפן, װוי, למשל, דער אקארשט אָנגערופּענער טאַטיש-ײידיש, װאָס האָט אי- ברגעלעבט די רעװאָלוציע נופא און האַלט זיך נאָך עד היום אין סאַװועט-פאַרבאַנד און האָט אויפנעהיט העב-

9) אחד העם, ריב לשונות. על פּרשת דרכים, חלק רביעי, ברלין תרפּ"א,

0) ח. נ. באַליק, דאָס ציטירטע בוך.

70

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

רעאישע ווערטער און באַזונדערע ווענדונגען 81). אַ פּשי- טא שוין איז דאָס געווען דער פאַל מיט הויך-אַנטװיקל- טע יידישע שפּראַכן, זאטע אין יאָרן און רייכע אין נייס- טיקע וערטן.

ס'איז אָבער אויך בפירוש ניט ריכטיק, אַז יידן האָבן פּראָסט נעביטן זייערע שפּראַכן לוט די באַדערפענישו פון דער צייט (צרכי השעה -- ביי אחד העם), ס'איז יפאַרקערט אַ היסטארישער אמת, אַז יידן האָבן זיך גע- האַלטן ביי זייערע שפּראַכן קעגן די באַדערפענישן און אַפילו די נויטװוענדיקייטן פון דער צייט. ס'איז אַ חרפּה און אַ בושה, אָבער אַ פאַקט בלייבט אַ פאַקט, אַז מיר האָבן נאָך ניט, און ער ווייסט, צי מיר וועלן זי נאָך אַמאָל האָבן, ניט בלויז קיין יידישע שפּראַך- װויסנשאַפט, װוי עס איזן שוין אויבן אָנגעוויזן, נאָר אַפי- לו ניט קיין יידישע שפּראַך-געשיכטע. במילא וייסן מיר אַפילו ניט, ווען די אָדער יענע יידישע שפּראַך איז אויפגעקומען און ווען זי איז אונטערגענאַנגען. די השע- רות גייען זיך פונאַנדער ניט אין צענדליקער נאָר אין הונדערטער יאָרן. בין איך ניט באַרופן אזא געשיכטע צו שרייבן און אודאי קען דאָס ניט נעטאַן ווערן אין אַן איינצלנער אַרבעט. נאָר אייניקע געשיבטלעכע דאַ- טן זאָלן דאָ געבראַכט וערן, כדי צו אילוסטרירן דעם געדאַנק וועגן דער דויערהאַפטיקייט פון יידישע נלות- שפּראַכן און כדי מיט טרוקענע ווערטער צו באשרייבן / אַן עפּאָפּייע, וואָס איז װוערט ניט בלוין באַשריבן, נאָר

יה =

0 1080206 זאסאסמעסעא (ס .קסחהששען .ם .ם (51 -806010 724ע1ע11801 חאסעח 32‏ 10284232 680668 העטסקגגן

עגתוזמעםסת, 1 }1 {66062 1128 עעאסה482 2װעט6ת4086 193

1

ישראל עפרויקין

אויך באַזונגען צו וערן, װי אַלע גרויסע ווונדערלעכע פּאַסירונגען פון דער יידישער געשיכטע און וי אַלֶע אַנ- דערע דערהויבענע מאָמענטן פון יידישן גייסטיקן הע- ראָאיזם.

לאָמיר אויך אין דעם פאַל אָנהויבן פון דער עלטר סטער יידישער גלות-שפּראַך -- אַראַמיש. יידן אין מצ- רים, אױיסגעװואַנדערטע פון א"י, נעמען ניט איבער די שפּראַך פון די מצרים, נייערט האַלטן אויף אין אַ משך פון הונדערטער יאָרן אַראַמיש אַלס זייער אומגאַנגס- שפּראַך, יידישע פּאַפּירוסן פון עלעפאַנטין פון פינפטן און פירטן יאָרהונדערט פּאַר דער אָנגענומענער צייט- רעכענוננ זענען געשריבן אין אַראַמיש. און װאָס אין נאָך מער װונדער איז, װאָס נאָך פון צווייטן יאָרהונ- דערט, ד. ה. טיף אין דער העלעניסטישער עפּאָכע, גע- פינט מען נאָך דאָקומענטן און אַקטן אויף אַראַמיש גע- שריבן 92). משמעות, אַז ניט בלוין אין דער איבער- נאַנג פון יידן צוֹ גריכיש געווען א לאַנגער פּראָצעס, נאָר אַז אויך ניט אַלע יידן זענען מיטגעשלעפּט געװאָרן מיט דעם מעכטיקן העלעניזאַציע-שטראַם.

אָבער נאָך אַ סך האַרטנעקיקער איז געווען דער קאַמף פון אַראַמיש אַנטקענגן א צוייטן קולטור-שטראָם, װאָס האָט פאַרפלייצט נאַנץ פאָדער-אַזיע נאָך די נצחונות פון אַראַבישן חיל פון מחמד, װאָס האָט, פּונקט ווי אלכסנדר דער גרויסער מיט טויזנט יאָר פריער לערך, באַגרינדעט ניט בלוין אַן אימפּעריע, נאָר אויך געשאַפן אן אוני- וערסאַלן רעליניעזן קולטור-קרייז. אין זיבעטן יאָרהונ- דערט פאַלט בב? אַרונטער אונטער דער הערשאַפט פון

,--4----

.309 .ק ,1 10016 614 .קס ע10516 .1 (59

2ך

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

דער אַראַנישער מאַכט. די אַרטיקע באַפעלקערונג גייט אַריכער צום איסלאם און צו דער אַראַבישער שפּראַך. יידן זענען במעט די איינציקע, ואָס צוישן זיי לעבט נאָך דידאָזיקע ,פרעמדע" שפּראַך, אַ נוטה למות און שפּעטער שוין -- אַ בר מינן (חוץ דעם סיריאק, װאָס האָט אַלס קריסטלעכע געבעט-שפּראַך זיך נאָך היפּש- לעך פֿאַנג אוױיפנעהאַלטן אין מזרח). סעדיה גאון (אָנ- הויב צענטן יאָרהונדערט) איז געווען דער ערשטער, װאָס האָט אָנגעהויבן פיסטעמאַטיש צו באַנוצן אין זיינע ווערק און אין די שו"ת אַראַביש, אָנשטאָט אַראַמיש. אַראַמיש בלייבט אָבער נאָך די שפּראַך פון פאָלק און אַפילו פון די לומדים ביז צום סוף פון דער גאונים-תקו- פה, ד, ה. ביז צום אֶנהוֹיב פון עלפטן יאַרהונדערט. קומט אויס, אַז אין אַ משך פון דריי יאַרהונדערטער לערך זענען יידן טריי נעבליבן זייער לשון, אויף צו להכעיס די צייטבאדערפענישן און דעם , ציימגייסט". און ווער ווייסט, וצי װאָלט אַפילון דעמאָלט אַראַמיש פאַר- שיוונדן צווישן יידן, ווען אינצווישן װאָלט דער יידישער צענטער אין בבל ניט פאַרכאַפּט געװאָרן פון אַן אומ- ברחמנותדיקן ירידה-פּראַצעס, ווען יידן װאָלטן ניט, נע- צווונגען דורך דחקות אָון רדיפות, ווידער געמוזט נע- מען דעם ואַנדערשטעקן, פאַרלאָון דאָס לאַנד און או- בערלאָזן דאָרט הינטער זיך אַ לאַנגע און רייכע געשיכ- טע. די ירידה פון אַראַמיש פאַלט צונויף מיטן חורבן פון יידישן בבל, מיטן אומקום פונם גרעפטן יידישן צענטער פון יענער עפּאָכע.

צראטישט. אי די א:ײ גנ צ יק ע הו יה2? אשינטטעש יק 5:טיע:.. יידישע. נלות- שפּראַך, װ טם. אי ב אט ת' . א יו טמנע קו מע

78

ישראל עפּרויקין

אַלִס אַ לעבעדיקע שפּראַך. אָבער װאָס פאַר אַ לאַנג לעבן האָט זי געהאַט, װאָס פאַר אַ רייכע ירושה האָט זי איבערגעלאָזט ! אָבער נעמט א צוייטע יידישע גלות- שפּראַך -- אַראַביש. לעבט זי נאָך עד היום אין װואָרט און שריפט, זי אין די שפּראַך, װאָס איז אין נעברויך נאָך איצט אין תימן, אין צפוךן-אַפריקע און אין אַ רייע אַנדערע מוסולמאַנישע לענדער, פאַרשטייט זיך, ניט די אייגענע,. װאָס יידן האָבן אַמאָל באַנוצט אין בב? און שפּעטער אין שפּאַניע. אָבער אויך די אַראַבישע שפּראַך גופא האָט זיך במשך פון דער דאָזיקער צייט היפּשלעך געענדערט און צעשפּליטערט אין צענדליקער דיאלעקטו. אָבער פּונקט וי אין דער אַראַבישער שפּראַך אין פאַ- ראַן המשך, אקוראַט אַזױ איז פאַראַן אויך אַ יידיש- אַראַבישע שפּראַכלעכע טראַדיציע. אַ ראיה האָט איר, אַז סעדיה נאונס אַראַבישע תורה-איבערזעצונג פון טויזנט יאָר צוריק וועהט נאָך איצט באַנוצט פון די תימ- נער יידן, פּונקט װווי זיי האָבן ביז נאָך ניט לאַנג צוריק געלערנט דעם מורה נבוכים אין אַראַבישן אַריגינאָל 2פא).

אויך לאַדינאָ איז שוין ניט קיין יונגע שפּראַך. 535 הפּחות איז זי שוין קרוב צוֹ פינף יאָרהונדערט אלט, אַפילן אויב מען זאָל אָנעמען (זע אויבן), אַז ערשט אין ,גלות", נאָכן גירוש ספרד, אין די דאָזיקע שפּראַד אַרױס פון די וויקעלעך. אויך זי איז ניט אונטערגעגאַנ- גע ווען יידן האָבן נגעביטן זייער וװינאָרט. פאַרקערט, ערשט אין דער פרעמד, פּונקט װוי אונזער יידיש, איז איר יידישער כאַראַקטער געװאָרן אלץ בולטער אוז

2), יעקב ספיר, ספר מסע תימן, אױסגאַבע פון אברהם יערי, ירושלים תש"ה, ע"ע ס"ה, ק"ט,

74

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

בפירושער. נאָך מער. די שפּאַניע יידן, װאָס האָבן אויס- געװואַנדערט פון זייער היימלאַנד, האָבן ניט בלוין ניט אַװעקגעװאָרפן זייער יידיש און זענען ניט אַריבערגע- גאַנגען אַ לאַננע צייט צו די לאַנד-שפּראַכן, נאָר אדרבה, זיי האָבן שפּראַכלעך אַסימיליהט מיט זיך, בפרט אויפן באַלקאַן, די ארטיקע יידן, װאָס האָבן פריער גערעדט די שפּראַך פון זייערע לענדער. די פפרדים, װאָס זענען געקו- מען זיך באַזעצן אין סאַלאַניק, געפינען דאָרט גריבישע, איטאַליענישע אוּן אַשכנזישע קהילות. אָבער די יידן פון אַנדערע אָפּשטאַם-לענדער זענען, אונטער דער השפּעה פון די ניי-איינגשװאַנדערטע, אַריבער צו זייער לשון. אַפילו דער בית מדרש פון די גריכישע יידן האָט באַ- קומען אַ שפּאַנישן נאָמען ,על קאַהאַל דע לאָס גריע- גאס" 58), פאַרקערט אָבער אין איטאַליע האָבן די ספר- דים איבערגענומען די איטאַליענישע שפּראַך, הגם אין אַ רייע שטעט, וי ליװאָרנאָ, טריעסט, ספּאלאטא און ראַ- גוזע זענען זיי פאַרבליבן ביי לאַדינאַָ און נאָך אין דער צװוייטער העלפט פון ניינצענטן יאָרהונדערט האָט מען דאָרט אין די בתי מדרשים נעדרשנט אויף דער דאָזיקער שפּראַך 84).

נאַר אויב ס'אין ניטאָ קיין געזעץ, אַז יידן, װאָס באַזעצן זיך אין אַ ניי לאַנד, מוזן בכלל, און אודאי שוין ניט תיכף ומיד, אַװעקװאַרפן זייער אַלט לשון און אי- בערנעמען די לאַנדשפּראַך, אין אָבער אויך ניט קיין חוק, אַז זיי מוזן אַלעמאָל, אומעטום, און אויף לאַנג

29-23 .מט .1018 ,8שסעס .זת .ס (93

.1166 !46 מ5012686 216 ,1:0666 116101168 (94 .36 .8 ,1911 140618

78

ישראל עפרויקין

אָפּהיטן זייער פריערדיקע שפּראַך. איך האָב שוין אֵנ- געוויזן אויף דעם פאַרשידענעם נור? פון לאַדינאָ אין די באלקאַןדלענדער און אין די מערב-לענדער. דאָס איי- גענע זעען מיך, אַז פראַנצויזישע יידן, װאָס זענען פאַר- טריבן גשװאָרן פון פראַנקרייך און איבערגעװאַנדערט קיין דייטשלאנד, האָבן פאַרביטן זייער פראַנצויזיש- יידיש אויף עברי-טייטש. אונזער יידיש, װאָס האָט שוין אויך אַ היפּשן יחוס-בריוו, הנם ס'איז שווער מסכים צו זיין מיט מאַקס וויינרייך, אַז ער ,שטייגט אַריבער אין אַריכת ימים אַלע אַנדערע שפּראַכן װאָס זענען געווען ביי יידן" 55), האָט אַרױסגעװיזן ביז איצט אַ נאָר גרוי- סע װידערשטאַנדפעאיקייט און אַ גרעסערע אַסימילירונ- קראַפט װוי לאַדינאַ. אַז יידן האַבן פון דייטשלאַנד אויס- געװאַנדערט אין די סלאַװישע לענדער, האָבן זיי זייער ,לשון אַשכנז" ניט בלויז אָפּנעהיט, פאַרטיפט און באַ- רייכערט, נאָר האָבן אויך שפּראַכלעך אַסימילירט מיט זיך די אַרטיקע יידן סמיט סלאַווישע אומנאַנגס- שפּראַכן 86).

די דויערהאַפטיקייט און װױדערשטאַנדספעאיקייט פון אַ יידישער נלוז-שפּראַך העננט אָפּ, וי שוין נע- זאָגט, פון דער גרויס און פונם קולטור-מצב פון דעם קיבוין, װאָס באַנוצט זי, אָבער אויך פון דער העכערער אָדע- נידעריקער אַנטװיקלונגס-מדרנה, װואָס די באַ- טרעפנדיקע שפּראַך נופא האָט דערגרייכט, און ניט פון,

5 מ. װיינרייך, יידיש, אין אַלגעמיינער ענציקלאָפּעדיע, יידן ב'. פּאַריז 1940,

6) א. הרכבי, היהודים ושפת הסלאװים, װילנע 1867, ע"ע 1, 20-18, 2825, 34-33,

76

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

און בכל אופן ניט בלויז פון, די אויסערלעכע אומשטאנ- דן, װאָס ווירקן כלומרשט אױיטאָמאַטיש אויפן בייט אָדער אומקום פון אַ יידישער שפּראַך. װוער עס זאַנט מדי יידישע שפּראַכן קומען און נייען", דער אין תופס די יידישע געשיכטע בכ?? און די געשיכטע פון יידישע שפּראַכן בפרט אויף א מעכאַנישן און ניט אויף אַן אֶך- נאַנישן שטיינער. אָבער די װאָס זאַנן דאָס, באַגײיען נאַך אַ צווייטן אָבער ניט וייניקער שווערן פעלער דערמימ װאָס זיי ניוועלירן אַלע יידישע שפּראַכן אויף אונ- טן און נעמען א מש? פון די שװאכערע, כדי אִפֹּצַו- שװואַכן די שטאַרקערע.

11

ישראל עפרויקין

ן די ירידה פון יידישקייט און פון ידישע שפּראַכן װאָס מײנט דער געראַנגל פאַר יידיש ?

אויב מען זאָל ניט רעכענען עמבריאָנען פון געוויסע יידישע גלות-דיאַלעקטן, װאָס האָבן נאָך ניט באַװויזן זיך אױיסצופּיקן פון דער פרעמדער איי און א פּשיטא שוין ניט -- צו שאַפן דויערנדיקע ליטעראַרישע ווערטז, געפינען מיר, אַז ביז דער עמאַנציפּאַציע-עפּאַכע איז נאַר. איין יידישע שפּראַך, אַראַמיש, פאַרשווונדן אַלס לעבע- דיקע שפּואַך. אַנטקענגן דעם האַלטן זיך נאָך דריי גרוי- סע יידישע גלות-שפּראַכן : אונזער יידיש, אַראַביש- יידיש אוּן לאַדינאָ, חוץ אַ דייע דיאַלעקטן, װאָס קליינע יידישע ישובים באַנוצן זיי נאָך עד היום.

די אמתע ירידה פון יידישע שפּראַכן, אַלס אַן אַ ל- גע מײנער פּראָצעס, ואָס נעמט זיי אַלעמען אַרום, הויבט זיך ערשט אָן מיטן אָנקום פון דער נייער צייט. אָפּנעשװאַכט ווערט דער כוח פון די פאַקטאָרן, װאָס האָ- בן אַמאָל נגעפירט צום אויפשטיין פון יידישע שפּראַכן. די זיילן פון דער יידישער אמונה ווערן צעטרייסלט און עס צעקרישלט זיך דער יידישער לעבנסשטיינער, ואס איז מיט איר געקניפּט און נגעבונדן. די קענטשאַפט פון העברעאיש פאַלט אַלץ מער און מער, צוזאַמען מיט דער קאַטאַסטראָפאַלער מינערונג פון דער צאָל יודעי ספ- און מיט דעם שרעקלעכן װווקס פון עם הארצות צווישן

78

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

יידן. וויפיל יידן קענען נאָך העם תנ"ך אין אַריגינאַ? אין בעסטן פאַל װעט איר נאָך טרעפן יידן, װאָס אויב זיי שמעקן נאָך אַמאָל אַריין אין תנ"ך, אין דאָס אין א רייז-שפּראַכיקער פרעמדער איבערזעצונג. אַלץ קלענער װוערט די צאָל פון ,אַריגינעלע? יידן און אַלץ גרעסער -- פון די , איבערגעזעצטע", לט ביאַליקס פליגלדיקן אויסדרוק. דער יידישער חדר, ווו ס'אין גע- שטאַנען דאָס װויגעלע פון אַלֶע יידישע שפּראַכן, גייט אונטער. דאָס יידיש קינד אין דער גוישער שול ווערט גלייכצייטיק דורכנעזאַפּט אי מיטן תוך, אי מיט דער שפּראַכפאָרם פון דער פרעמדעד ציװויליזאַציע. יידישע יוריסדיקציע אין שוין כמעט פאַרשװוונדן,. פרעמדע גע- זעצן און פרעמדע טריבונאַלן זענעף געװאָרן פאַר יידן ניט בלויז די יורידישע, נאָר אויך די איינציקע מאָ- ראַלישע אױטאָריטעט.

זעען מיר טאַקע, װי עס גייען אַלץ מער אויס די כוחות פון די דריי גרעסערע יידישע שפּראַכן, װאָס יידן געברויכן נאָך. און אומעטום ביי אַלע דריי באַגעגענען מיר זיך מיט לערך די זעלביקע דערשיינונגען. די זיידעס און די באָבעס, דערציילט אונז מאַרסע? כהן אין זיין צי- טירטן ווערק וועגן אַלזשיר, רעדן בלויז אַראַביש-ײידיש: די קינדער זענען צװװויי-שפּראַכיק, (ס'קומט צו פראַנצוי- זיש) און די אייניקלעך וערן וידער איינשפּראַכיק, אָבער דאָסמאָל אויף פראַנצויזיש 57). און אין פעץ -- די אייגענע מעשה : פראַנצויזיש שטטויסט אַלץ מער אַרױס אַראַביש-יידיש. און הערט וייטער : דער דיא לעקט גייט אונטער צוזאַמען מיטן ספּעציפישן יידישן

.11 .מק .1204 מ6086 242:061 (57

79

ישראל עפרויקין

שטייגער; אַ קינד, װאָס נייט אין אַ פראַטצויזישער שול, וועט שוין קיין פּאות, פאַרשטייט זיך, ניט טראָנן און וועט אַװעקװאַרפן די יידישע מלבושים פון זיינע זיירדעס און טאַטעס 88), און איצט -- דאָס קאַפּיט? לאַדינאָ, אי בוקאַרעשט, דערציילט פרוי קריוז, רעדן די עלטערן צווישו זיך און מיט די קינדער לאַדינאָ, אָבער די קינ דער ענטפערן שוין אויף אַ באַלקאַניזירטן פראַנצויזיש, דער שפּראַך, װאָס אויף איר רעדן זיי אויך צװוישן זיך, הגם זיי קענען גאַנץ נוט רעדן לאַדינאַ און אין זייער פראַנצויזיש גופא, אויסגעלערנט אין די שולן פון אַליאַנס איזראַעליט, הערן זיך נאָר שטאַרקע אָפּקלאַנגען פון זיי- ער מוטערשפּראַך. לאַדינאָ ווערט אויד אַרױסגעשטױסן. דורך רומעניש און די יידישע שפּראַך פאַרשװוינדט אַלץ מער פון די יידישע היימען. דער אונטערנאַננ פון חדר (מעלדארעס) שפּילט דאַ ניט קיין קליינע ראַלע80). און אַז איר װועט אויפן אָרט פון אַלזשיר, פעץ און בו- קאַרעשט לייענען פּאַריז, נירדיאַרק און לאַנדאָן. װעט איר נאַנץ גוט קענען פאַרבייטן אַראַביש-יידיש און לאַ- דינאָ מיט אונזער יידיש און דאָס בילד װועט ניט אויס- זען ניט שענער און ניט קיין סך בעסער.

פון די דריי נאָך היינט פאַרשפּרײיטע יידישע שפּראַ- כן, איז דאָס פאַרשווינדן פון (צוויי, אַראַביש-יידיש און לאַדינאָ, שוין כמעט אַ געשעענער פאַקט. אָבער זייער גור? איז ניט דער אייגענער. אַראַביש-יידיש האָט מֿז5, ער װאָלט זיכער אויפנעפרעסן נעװאָרן פון פראַנצויזיש, ווען נאָס װאָלט ניט צוגעגרייט די רפואה פאַר דער מכה

.ש-צ1 .קץ .1214 312182 .2 64 }סמטזם .ז (58 .12 .עס 1014 6060 זא 6) (59

0

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

-- דאָס אויפקומען פון מדינת ישראל. אויך דאָרט וװועט זי אומקומען, אָבער איר ירידה װועט ניט נלייך זיין צום געוויינלעכן נלות-אומקום פון א יידישער שפּראַך, וואַ- רום. דאָרט װועט איר ירידה מיינען עליה -- דעם אי" בערנאַנג פון אַן אָרעם און בלויז א טיילווייזן יידישן דיאַלעקט צו א רייכן און פול-יידישן לשון -- העברע- איש. פאַר די יידישע קבוצים פון די מוסולמענישע לענ- דער האָט געשלאָנן די שעה פוּן חס? נלות. נאָך דער פן- לער ליקװוידאַציע פון תימנער גלות, איז געקומען די רייע פון איראַקער און פון צפון - אַפריקאַנער. אָבער אויב אויפן אָרט פון אַראַביש-ײידיש װועט קומען העברעאיש, וועט לאַדינאָ ביי דער גרעסטער צאָל ספרדישע ידן פאַרשניטן ווערן דורך גוישע לשונות : פראַנצויזיש אין פראַנצויזישן שפּראַכגעביט, שפּאַניש אין לאַטיין-אַמערי- קע און עננליש אין די אַננלאָדזאַקסישע לענדער. דער ספרדישער יידישער קיבוץ איז צו קליין אין צאָל, זיין שפּראַך לאַדינאָ איז אַזױ ווייניק שעפעריש געוען אין דער פאַרגאַנגענהײט, אַז ס'איז קיין ווונדער ניט, װאָס איר חיות גייט איר אויס שטיל, כמעט אָן װײיטאָג און אָן װידערשפאַנד. און דאָרט ווו קיין אינעװוייניקסטער װידערשטאַנד איז ניט פאַראַן, זענען לייכט גובר די אוי- סערלעכע באַדיננונגען, װאָס שטויסן יידן צו שפּראַכלע- כער אַסימילאַציע.

די איינציקע יידישע שפּראַך, װאָס ווערט נאָך איצט גערעדט פון מיליאַנען, איז אונזער יידיש. זי איז אויך די איינציקע, װאָס קאָן אויפווייזן ניט בליז אַ יחוס פון צייט, נאָר אויך אַ יחוס עצמה, אַ רייכקייט פון גייס- טיקע ווערטן. דאַרפן מיר זיך און אַנדערע, בפרט יענע, װאָס זאָנן : מה רעש, יידיש איז ניט די ערשטע נלות-

81

ישראל עפרויקין

שפּראַך, װאָס אין ביי יידן אונטערגעגאנגען און דאָס יידיש פֹאָלְק לעבט ב"ה ווייטער, דערמאַנען דעם , קליו- נעם" חילוק (צװוישן אַמאָליקע און היינטיקע צייטןן. װאָלט יידיש נעדאַרפט אונטערניין מיט טויזנט אָדער אַפילו מיט אַ פּאַר הונדערט יאָר צוריק, וװואָכט דאָס אויך געווען א טראַניש נעשעעניש, אָבער דאָך ניט קיין נאַ- ציאָנאַלער אומגליק. אַמאַליקע צייטן |ואָלט אַנשטאָט דעם אשכנזישן יידיש אויפגעשטאַנען אן אַנדער יידיש. היינט זענען אויף דעם, דערוויי? בכ? אופן, קיין שום שאַנפֿן ניטאַ. ר אַ.ם. : נע זע פון אי" -- פקו-"ם -3יזוין - -יירי ש;ע- אע פר.א כןיו. - נ'פיויתי? איז אין דער - נייע הפי א. - אַ פּגע שאַ פ ט נע װ א ר , אױב ניט אוף אײיביק -- ווער קעז נביאות זאָנן פאַר דער ווייטער צו- קונפט ? -- איןז לכל הפּחות פאַר די נאַענטע צייטן, װאָס מיר קענען פאַרוֹיסזען. א וי ף די הו ה- בות פווה עב רי- טי טשט װעט 2 6 עבר.:עננליש ני טי אוהיפ שטטהר אוז קיין נייער דזשודעזמע אין לאַטײיך-אַמעריקע -- אויך ניט. דער געראַנטל פאַרן קיום פאַר יידיש גייט דערום אָן ניט בלויז פּאַר דער דאָזיקער שפּראַך, נאָר איז אַ גע- ראַנג? קעגן דעם פאַרשווינדן פון דער ? ע צ ט ע ר ידי שער שפרצדר אין לה - - רום ניט בלויז זענען ניט מער פאַראַן די פאַקטאָרו, װאָס האָבן נעשטויסן די יידן צו אַן איינענער שפּראַך, גאָר עס פעלט אויך ביי היינטיקע יידן, בכ? אופן ביי זייער פירערשאַפט, דער מינדסטער ווילן דערצו. אדרבה, מיט אַלע כוחות װאָלטן היינטיקע יידישע מנהיגים זיך אַנט- קעגנגעשטעלט, אויב עס װאָלטן זיך ערגעץ װו באַװיזן

82

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

די שוואכסטע סימנים פון אַ נייער יידישער שפּראַך- בילדוננ. די כונה ביים איבערנעמען אַ פרעמדע שפּראַך אין איצט פּונקט אַ פאַרקערטע וי אַמאָל.

מיר האָבן שוין געזעען, אַז אַמאַליקע צייטן האָט די פרעמדע שפּראַך ?כתחילה געדאַרפט דינען בלוין װי א טעכנישע שפּראַך, װוי אַ מיט? פון קאָמוניקאַציע מיט פרעמדע, און בעת ס'אין געקומען די צייט, זי זאֶל ווערן פֿאַר יידן. אַ קולטור - מכשיר, איז זי שוין מער קיין פרעמדע ניט געווען, נאָר היפּשלעך פאַר- יידישט. יידן האָט װײיניק װאָס געקימערט, װאָס זיי האָבן זיך באַנוצט מיט פרעמדע ציט?, צונויפגעשלעפּט פון דאָ און פון דאָרט, אַבי דער גאַנצער בנין איז געווען אַ יידישער, האָבן זיי, צוזאַמען מיט דער לאַנדשפּראַך, צו- נויפגענומען ברעקלעך און שטיקלעך פון פאַרשידענע שפּראַכן פון אנדערע לענדער, נאַענטע און אַפילו ווייטעי און זיי אַלע צוזאמענגעקנאָטן מיט לשון קודשדיקע ווער- טער און באַהױיכט מיטן נייסט און מיטן חו פון דער הייליקער שפּראַך, יידן האָט ניט געאַרט, וואָס דערמיט האָבן זיי , אומריין" געמאכט די לאַנדשפּראַך, גראָד די ג;בשרבשריזמען", - פון קוקווינקל פון דער פרעמדער שפּראַך, האָבן זי נעמאַכט ריינער און נאַטירלעכער פאַרן יידישן גוסט. און איינמאָל די פרעמדע שפּראַך איבער- גענומען, האָבן זיי נאָר קנאַפּ געזאָרנט פאַר איר ליטע- ואריען 'ילבכוש. דיער. לשתן האט. 1 ט מי ט- יוט שיט די עה א לויצהש. פון הער ב דע מד עד. אפ ש טא ם7שפראַד. ידן האבן געהאט ב א צי אוננ ען. מיט} פאלק רוים. א בעה וי ה אצ בפן ניט. נע- יד 2 שאר קײ-ן ב אצי א 2123 צו. וי

88

ישראל עפרויקין

נײסט, זיך נשמהדיק מיט אים ניט באהעפט און במילא אויך ניט מיט זיין שפּראַך, אַלס אויסדרוק-פארם פון אָט דעם גייסט. אַלע יידישע גלות-שפּראַכן האָבן, צווישן אַנדערע, דעם געמיינזאַמען שטריך, װאָס זיי האַ- בן אָפּנעהיט אַלטע ווערטער, גראַמאַטיקאַלישע פאָרמען און ווענדונגען, װאָס ביים פאלק אַרום זענען זיי פאַר- שווונדן פון געברויך. ניט צוליב קאַנסעהװאַטיזם האָבן יידן זיך געהאַלטן ביי שפּראַכלעכע אַרכאַאיזמען, וי עס מיינט נייבויער 60), נאָר פּשוט דערפאַר, װאָס יידן אַמאָל זענען געבליבן מחוץ פוּן דער קולטור-ספערע פון די פעלקער און במילא האָבן זיי ניט נעהאַט קיין חלק אין דער בהדרגהדיקער אַנטװיקלוננ פון זייערע שפּראַכן,

נאָר אַנדערש איז די לאַנע היינט צו טאָנ. אַז יידן נעמען איצט איבער אַ פרעמדע שפּראַךר, טוען זיי דאָס לשמו ולשמה, צוליב איר קולטורזוערט און כדי אין איר זיך גייסטיק אויסצולעבן און זיך אינגאַנצן אויסצו- דריקן. ציטערן זיי איבער דער דאָזיקער שפּראַך װוי אי- בער אַן איינענער און אַפילו, כמנהנ גרים, נאָך מער. רעדט מען ענגליש, מון מען רעדן מיטן קנאַק, דוקא מיטן אָקספאַרדער אַקצענט און דער סטיל פוז זיין עלענאַנט, כפתור ופרח. היינט װוי קען קען מען זיך איינ- שטעלן אַרײנצובראָקן העברעאישע ווערטער אָדער באַ- נוצן יידישע אותיות אין שריפט. און צו װאָס דאַרף מען זיי ? ייה! האָבן ניט דעם מינדפטן חשק זיך צוֹ מאַ- טערן, כדי אַן איינענע שפּראַך צו שאַפן, אַז זיי קענען

8 /0סעמ116 מסג 0 6ט2סטסא .4 (00 .301 ,0ס1ש20 /00211001) 1606158 ,1665 צם 53646ט (1892) עז

84

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

אָן מי און טירחה לעבן פון גרייטן, װי אמתע פּאַראַזיטן, און שניידן דאָרט, ווו אַנדערע האָבן געאַקערט און גע- זייט,

נאָר איין איינציקע אַנאַלאָגיע צו אונזער צייט, און אויך ניט קיין פולע, קען מען געפינען אין דער געשיכב- טע פון יידישע שפּראַכן אין דער פאַרגאַנגענהײט -- אין גריכיש. די העכערע קלאַסן צווישן די יידן אין מצרים האָבן אונטער די פּטאָלאַמעער און שפּעטער אונטער דער רוימישער הערשאַפט באַנוצט ניט די פאַלקסשפּראַך פון דער באַזינטער אַרטיקער באַפעלקערונג, נאָר די אָפּיציעלֶע שפּראַך פון די זיגער -- גריכיש, װאָס אין גלייכצייטיק געווען די שפּראַך פון דעם גאַנצן העלע- ניסטישן קולטורקרייז. דעמאָלט, װי איצט, אין די שפּראַכלעכע אַסימילאַציע גענאַנגען האַנט אין האַנט מיט אַסימילאַציע בכלל, די ביאַלאָנישע ניט אויסגענו- מען. און פּונקט װוי איצט, האָט די שפּראַכלעכע אַסי- מילאַציע געפירט צו דער ירידה פון העברעאיש, װאָס מען האָט בלויז צום טיי? נאָך באַנוצט אין דער סינאַגאַנע. אויך די מאַטיוון, װאָס האָבן געשטויסן יידן אין דער העלעניספטישער תקופה זיך צו אַסימילירו! בכל? און שפּראַכלעך בפרט, זענען נגעווען די אייגענע וי אין אונ- זערע צייטן : מאַטעריעלער וווילזיין, פאַרבונדן מיט יורו- דישער גלייכבארעכטיקונג און סאַציאַלער גלייכשטעלוננ. די באַזינטע מצרים זענען געװאָרן בירגער פון צווייטער מדרגה, באַגרענעצט אין זייערע רעכט און געדריקט פון דער לאַסט פון שווערע שטייערן און צװאַנגסאַרבעט. צו- שטיין צו די הערשער, זיך באַהעפטן מיט זייער קולטור און שפּראַך, האָט נעמיינט זיך דערהויבן בירגערלעךר און שטייגן ווירטשאַפטלעך.

88

ישראל עפרויקין

און מאָדנע װוי אין אונזער נעאָההעלעניסטישער עפּאַ- כע אין דער יידישער היסטאָריע חזרט זיך די געשיכ- טע איבער. יידן אין רוסלאַנד האָבן, איידער עס האָבן אַהין איינגעװאַנדערט דייטשע יידן, גערעדט איף די אָרטיקע סלאַווישע דיאַלעקטן,. אָבער רוסישע יידן אין דער נייער צייט, בעת עס האָט זיך ביי זיי אָננעהויבן דער פַּראָצעס פון שפּראַכלעכער אַסימילאַציע, גייען ניט אַריבער צו די אָרטיקע שפּראַכן פון די נאַציאָנאַלע מינ- רערהייטן, נאָר צו דער הערשנדיקער שפּראַך פון לאַנד -- רוסיש. פּונקט אַזױ גייען איבער די ,געבילדעטע" יידן פון די מוסולמענישע לענדער פון יידיש-אַראַביש ניט צום ריינעם אַראַביש, דער שפּראַך פון די שואכערע, נאָר צו פראַנצויזיש -- דעם צייכן פון הערשאפט און וווילזיי! אין פראַנצויזישן קאַלאַניאַלן געביט. יידישע אַסימילאַציע אין תמיד פאַרנעקומען מיטן אויסקוק אויף אַ העכערן ,שטענדינג", אַ רעאַל-מאַטעריעלן און אַן אילוזאָריש-גייסטיקן,

נאָר לאָמיר זיך, נאָך אָט דער קוהצער אַנאַלאָגיע צווי- שן אַמאָליקן און היינטיקן העלעניזם, זיך אומקערן צו- ריק צום אַמאָליקן, וויי? אָט פון דעם נעכטן קענען מיר זיך אָפּלערנען פאַרן היינט אפשר מער וי פונם היינט נופא,

ניט בלוין אין אלכפנדריה של מצרים, נאָר אין א"י גופא זענען די אייגענע מאָטיוון געווען די װויכטיקסטע, װאָס האָבן געפירט צו דער פאַרשפּרײטונג פון דער העלעניסטישער קולטור און פון דער גריכישער שפּראַך צווישן יידן. װי אבינדור טשעריקאַווער האָט עס אַזױ גרינטלעך און אַזױ קלאָר באַװויזן, האָבן דער כהן נדול יאסון אוֹן זיינע חברים געשטרעבט דערצו, אַז די איינ-

86

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

וווינער פון ירושלים זאָלן אָנדערקענט ווערן וי , אַנטיאָ- כיער", ד. ה. װוי בירגער פון ערשטער מדרגה, דערמיט זענען געווען פאַרבונדן ניט בלוין , שטענדינג", נאָר אויך אַ רייע פּריװױלעניעס אויפן געביט פון האַנדל, שטיי- ערן און אַז. װו. אָבער אומעטום אויפן מזרח איז רער תנאי דעהצו דעמאַלט געווען, אַז די שטאָט זאָל אָננע- מען אַ העלענישן כאַראַקטער אין שפּראַך, פאַרװײילונגען און אַז. וו, 61). דער לאָזונג פון די רייכע יידישע קלאַסן איז געװאָרן : , לאָמיר זיך פֿאַרברידערן מיט די אַרו- מיקע פעלקער, װאָרום זינט מיר האָבן זיך אָפּגעזנ- דערט פון זיי, זענען אויף אונז געקומען אומגליקן 69). קומט אויס, אַז ניט אַנטיכוס עפּיפאַנעס אין געווען דער איניציאַטאָר פוןף העלעניזאַציע, נאָר די יידישע אויבער- שטע שיכטן אַלײן, און ביקערמאַן, װאָס האָט אָנגעשריבן איינע פון די בעסטע סטודיעס איבער דעם חשמונאים- אויפשטאַנד, גייט אַזױ ווייט, און ברענגט אַ שלל ראיות פאַר זיין טעזע, אַז דער בונט פון די חשמונאים איז לכתחילה געווען אַן אויפשטאַנד פון די טראַדיציע-טרייע יידישע פאַלקסמאַסן קעגן די הערשנדיקע קלאסן, װאָס האָבן זיך געיאָגט נאָך רעפאָרמעס פון דער תורה, פּונקט וי די ערשטע רעפאָרמער פון דער נייער צייט, כדי מענ- לעך צו מאַכן פאַר יידן זיך צו באַהעפטן מיטן הערשנ- דיק פאָלק און זיין קולטור, און אויב דער אויפשטאַנד איז פאַרװאַנדלט געװאָרן אין אַ מלחמה קעגן דער סיריש- גריכישער הערשאַפט און קענן קיניג אַנטיכוס, האָט אַזױ געמוזט נעשען בלויז דערפאר, װאָס אנטיכוס האָט גע-

1) ד"ר אביגדור ציריקובר, היהודים והיונים בתקופה ההלניס- טית. תל:אביב תרצ"א. זע בפרט ע"ץ 86885, 162, 206-205, 2) חשמונאים א, א,: ט"ו,

87

ישראל עפרויקין

שטיצט די ידישע אסימילאַטאָרן פון יענער צייט 68).

נאָר דער אויפשטאַנד פון די חשמונאים האָט ניט געקענט איננאַנצן אױסראָטן די השפּעה פון דער גרי- כישער קולטור און שפּראַך אין א"י. די מאַקאַבעער- דינאַסטיע גופא אין דערנאָך העלעניזירט נגעװאָרן. אַבער אויך שפּעטער, נאָכן חורבן, געפינט מען נאָך פילצאָלו- קע גריכישע ווערטער און ווענדונגען אַפילן אין ת?מוד ירושלמי, ס'איז קיין ספק ניט, אַז צווישן די געבילדעטע שיכטן איז גריכיש געווען פאַרשפּרײט אין די ערשטע יאָרהונדערטער פון דער אָנגענומענער צייטרעכענונג 64).

נאָר אויב אין א"י איז אַראַמיש דאָך געבליבן די יידישע פאַלקס-שפּראַך (יידן, וי פלאַוויוס דערציילט, האָבן פיינט געהאט צו באַנוצן פרעמדע שפּראַכן) און העברעאיש איז נאָך געבליבן אַפילן די גערעדטע שפּראַך פוז אַ טייל יידן ביזן בר כוכבא אויפשטאַנד און בכל אופן אין די קענטשאַפט פון העברעאיש געווען היפּש פאַרשפּרײיט, אין אָבער די לאַגע פון דעמאָלדיקן צענ- יטער פון דער דיאַספּאָראַ, מצרים, געווען אַ קאַטאַסטראַ- פאַלֶע. נריכיש איז דאָרט געװאָרן, װוי געזאָגט, די קול- טור-שפּראַך פון די געבילדעטע קלאַסן, װאָס זענען אין די אַלטע צייטן געווען די איינציקע שאַפער פון קולטור.

היינט איז אָבער דער מצב נאָך טרויעריקער, װאָרום אין דער אַסימילאַציע בכל? און דער שפּראַכלעכער בפרט

-1121242 46 6016 264 ,ת2ג0מזז210/46 1214 (603 .137 ,132 ,130 .55 ,1937 מווזסם ,2806

-22165 160158 מ /6166 ,מ2װ116861 5431 (604 -21,.37-9 ,15 .קע ,1942 ;זסצ שײסא! .סמ1}

88

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

ווערט, אין דער פּאָליטישער און קולטורעלער דעמאָקראַ- טיע פון אונזער עפּאַכע, אַרײנגעצױגן אויך דער יידו- שער המון.

פון דער העלעניסטישער תקופה דאַרפן מיר זיך אִפּ- לערנען צוויי ביז גאָר וויכטיקע זאַכן, ראשית : ב לויז = ט ר. ש 5 רא ך האָבן.יידן קיינמאַל קיין קך- בנות ניט געבראַכט. אַ שפּראַך קען דעם יידן ווערן נאַ- ענט נאָר ווען זי איז אַ פאָרם פאַר אַ נאָענטן און היי- . ליקן אינהאַלט, די חסידים און די חשמונאים װאָס האָבן געקעמפט קענן דער נזירה פון אנטיכוס, האָבן געקעמפט פאַרן יידישן גאָט, בכן -- פאַרן יידישן פאָלק און במילא אויך פאַר זיין שפּראַך. והשנית: דער קאַמף קעגן א פרעמדער שפּראַך האָט געמיינט דאָהט און דעמאַלט, ווו און ווען יידן זענען געווען יידיש-צװײישפּראַכיק, אַ קאַמף פאַר בי דע שפּראַכן, אויב ניט אינם באַ- וווסטזיין פון די קעמפער, איז בכ? אופן לויט די אב- *עקטיווע רעזולטאַטן פונם קאַמף. װואָרום געזעען האָבן מיר, אַז דאָרט, װי אין אַלכסנדריה, ווו גריכיש האָט געזיגט, האָט זי פאַרטריבן סיי העברעאיש, סיי אַראַמיש. און דאָרט, װוי אין א"י און בב?, ווו יידן האָבן מנצח געווען גריכיש, האָבן העברעאיש און אַראַמיש ביידע גע- לעבט און געבליט. די װאָס רעדן זיך איין, אַז אַסימי- לאַציע װועט אומברעננען נאָר די פאַלקסשפּראַך און שאַ- נעווען אונזער נאַציאַנאַלע שפּראַך, אָדער פאַרקערט, װועט זיך פאַרמעסטן בלוין אויף דער אַלְטער און טוי- טער" שפּראַך און אדרבה ואדרבה אַפּהיטן וי דאָס עפּעלע פון אוינ די לעבעדיקע שפּראַך פון די מאַכן, דער לעבט אי אַ גרויסן און פאַטאַלן טעות. זאָלן די טרויעריקע רעזולטאַטן פון דער השכלה עדות זאָגן אויפן

89

ישראל עפרויקין

ערשטן און דער עקספּערימענט פון סאװיעט-פאַרבאַנד --‏ אויפן צווייםןן צעות. ב יי'ד'ע. שפ רצי שווים ען ק ענן ש טרא ם. שטעט באַזונדער וועט געוויס אומקומען,. נאָר אויב זיי וועלן זיך האַלטן פעסט ביי די הענט און איינע די אַנדערע מוטיקן און שטאַרקן, דעמאַלט קענען זיי זיך צוזאַמע! ראַטעװען.

ביאַליק האָט אין זיין שוין ציטירטן רעפעראט אַרױסגעבראַכט אַ. טיפן געדאַנק. אויב העברעאיש, האָט ער געזאָגט, האָט זיך אויפגעהאַלטן אין גלות, אין דאָס געשען ניט בלויז דערפאַר, ווייל די קװאַלן פון יידישער שאַפונג אויףה העברעאיש, אַלס שריפט-שפּראַך, זענען קיינמאָל ניט פאַרטריקנט געװאָרן, נאָר אויך מחמת דעם, װאָס העברעאיש האָט זיך באַהעפט מיט דער ? עבע- דיקער ידישער פאַלקסשפּראַך פון איטלעכן פּע- ריאָד און פון איטלעך לאַנד און פון דער דאָזיקער באַ- העפטונג איזן איר צוגעקומען חיות. דורך דער גערער- טער שפּראַך, איזן איר ווירקוננס-ספערע פאַרברייטערט געװאָרן און איר פּאַזיציע ביים פאֶלְק געשטאַרקט נע- װאָרן, נאָר ווייל אין אונזערע טענ האָט די אַסימילאַציע געשלאַנן טיפע װאַרצלען אַפילו אין דער יידישער רע- נעסאַנסזבאַוװענונג, האָט עס געקענט פּאַסירן, אַז עס זאָלן זיך נעפינען אַזױנע נאַציאָנאַלע יידן, װאָס זאָלן ניט באַמערקן די חשיבות פון אַ יידיש לשון פאַרן יידישן קיום אין דער פרעמד און ניט זעען, וויפי? געזונט עס קומט דערפון צו העברעאיש גופא.

וויל מען אונז טרייסטן, אַז אויב יידיש איז אַ יורד, האַלט העברעאיש אין אייף שטיינן אַפילן אין נלות. און מען טייטלט מיט די פינגער אויף די זעלטענע עק-

90

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

זעמפּלאַרן פון יידישע יונגעלייט, װאָס קענען ניט קיין יידיש, דערפאַר אָבער האָבן זיי זיך אויסנעלערנט העב- רעאיש. פרייען מיר זיך אַלע מיט די דאָזיקע פאַלן פון יידן, מער אָדער וייניקער אַסימילירטע, װואָס זענען דורך העברעאיש צוריקנעקומען צו יידן און צו יידיש- קייט. אָבער צי קען מען, אויב מען האָט אַ ציטעריק יידיש האַרץ, גלייכצייטיק ניט קלאָנן, װאָס יידיש ווערט בצרעײטן פו). רער סמ |ןו 7 פון. מוי2 יא - י7ץן;. ‏ בעת. ‏ הע כל עאיש. 7 עפט אויף א יי 2 ר ת. ב יי . ט יי זנ ט ער א דער - יאר ב עס טון =פם אי - בי ש ענ ט לי- = יט וס הי זנ ט ער. פרשנט/ זיך. װאָסם איז בעסער געווען, בעסער פאַר יידן און געזינטער פאַר העב- רעאיש ; צען מיליאָן יידן, װאָס האָבן גערעדט יידיש אוז באַנוצט, במילא, לאָמיך זאָגן, 10--18 פּראַצענט העברעאישע ווערטער און דורך יידיש זיך באַהעפט און דורכגעדרונגען געװואָרן מיטן נייופט פון אָט דער שפּראַך, אָדער צען מיליאָן יידן װאָכ רעדן נויש, און צווישן זיי געפינען זיך טויזנטער, װאָס קענען העברעאיש, און דאָס אויך ניט הונדערטפּראַצענטיק נאָר הלואי טאַקע די אייגענע 410--18 פּראַצענט װאָס יידיש איז אין זיך כולל? פרענט ביי דער אַריטמעטיק, װועט זי אייך זאָגן, אין װאָסער פאַל אין די ק ע נ ט ש אַ פ ט פו| ה עב רעאיש מער פאַרשפּרײיט צװישן יידן און איר גייסט לעבעדיקער בין זיר

עס רשדט ױך דאַ, װי ס'איז קלאָר, בקיז פֿון נלות. אין ישראל קען און דאַרף העברעאיש און ב ? | י ז ה צִיב ריע א י ש זיין די אַלנעמיינע יידישע שפּראַך. אָבער דאָס מיינט ניט, אַזן יידיש, כל זמן זי

01

ישראל עפרויקין

אין פאַר אַ געוויסן טיי? יידן אין ישרא? נופא זייער מוטער- און פּאָלקס-שפּראַך, פאַרדינט ניט קיין בכבודי- קע באַציאונג צו זיך. דער געריננסטער זלזול פון דער דאָזיקער יידישער שפּראַך, און ווער רעהדט נאָך -- אַפּע- נע און פאַרשטעלטע רדיפות קעגן איר, אַלס שריפט- שפּראַך, זענען מענטשלעך און יידישנאַציאַנאַל פּשוט ניט צו באַגרייפן,. אַ ב ע ר. צ וואַ מ ען םי ט} סזיף פון נלות,.מוז קומעז דער 5 פון} יי די שעתג לות- שש פרטצכ. אוה - ער אומקום, מעג עס זיין ביז נאָר טראַגיש פאַר די, װאָס האָבן זייער נאַנץ לעבן מיט איינער פון די דאָזיקע שפּראַכן געלעבט, אין אונזער פאַל -- מיט יידיש, און אַ פּשיטא שוין פאַר די, װאָס האָבן איר זייער נאַנצע שאַפונגס-קראַפט, זייער מאַרך און זייער האַרץ אָפּנעגעבן, וועט צוליב זייער נלנול אין העברעאיש זיין אַ נאַציאַנאַ- לער אויפשטייג. אָבער איידער די שעה פון אויסלייזונג האָט געשלאָגן פאַרן גאַנצן פאָלק, אָדער 727 הפּחות פאַר אַ גרויסן טיי? זיינעם, װאָלט די אויפלייזונג פון יידיש, צוזאַמען מיט אַנדערע דערשיינונגען פון נאַציאַ- נאַלער ירידה, אפשר אויך געווען אַ דערנענטערונג צום סוף פון נלות, אָבער אַ ‏ סוף ניט דורד אויס.- פיוזונג. נאר דודרדך אויפלײױווצץ 0 6 אונטערנאַנג פון יידן אי גלות, וואָס וועלן שוין ניט האָבן קיין תקומה ניט דאָ, אין יידישן לאַנד,

צי איז אָבער, זאָנן אַנדערע, שוין ניט ננזר געװאָרן, אַז יידיש מוז אונטערניין, צי איז דען ניט סיי וו איר גור? פאַרחתמעט און פאַרזינלט ? נעוויס דאַרף מען זיך ניט איינרעדן, אַז אויפהאַלטן יידיש אין פון די גרינגע זאַכן. פון זיך אַליין װעט יידיש ניט לעבן. פון

92

אויפקום און אומקום פון ייד. שפּראַכן

זיך אַליין קען זי נאָר אומקומען. ס'איז שוין געזאָגט געװאָרן, אַז דער געזעץ פון אויפקום פון יידישע שפּראַכן אין נלות איז איצט מער ניט נילטיק. ניטא ביים יידי- שן פאָלֶק ניט קיין כוחות און ניט קיין ווילן פאַר אַ אער. שפֿהאא פלעפער שא פונג. אָבער ווער קען מיט זיכערקייט זאָגן, אַז פ'האָט זיך אויס- געלאָזט אויך דאָס ביס? כוחות אויפצוהאַלטן לאָס באַ- שאַפענע. ווייסן מיר דאָך, װי גרויס ס'איז די קראַפט פון אינערציע און טראַדיציע, אויב ס'אין נאָר פאַראַן אַ שטיק? ווילן אויף זיי זיך צו שטיצן און פון זיי גע- שטיצט צו ווערן. היינטיקע יידן װאָלטן מסתמא ניט ראוי געווען צו שטיין ביים באַרג סיני און מקבל צו זיין די תורה. אָבער אין זכות פון יענע יידן, װאָס זענען דער- צו יאָ נרייט געווען, און פון יענע דורות יידן, װאָס האָבן די תורה מסיני טייער נעחאַלטן, גלויבן מיר, בכל אופן מוזן מיר דערין נלויבן, אַז מיר, און זאָל זיין נאָר די בע- קערע פון אונז, װועקו נאָך האָבן גענוג מוט און ווילן ניט צו דערלאָזן, אַז דאָס ליכט פון יידישקייט, װאָס צאַנקט נאָך אין יידישע הערצער און יידישע היימען, זאָל אויף איײיביק פאַרלאַשן ווערן. נעוויס האָט יידיש ניט די איי- נענע חשיבות, װוי די אַנדערע יידישע ‏ א י נ ה אַ ? ט- לעכע וערטן אוֹן הייליקייטן. אָבער אין עצם אין דאָס ריכטיק אויך פאַר יידיש לשון, און זאָל זיין אין אַ קלענערער מאָס. נאָר אויך די קליינע מאָס אין גענוג צו באַרעכטיקן אונזער באַנער, אַז יידיש זאָל לעבן, און דעם געראַנג? פאַר איר קיום. איין תנאי איז אָבער פאַ- יא עדצו. און דאָס איז: . ד ער . ס "ום פוז י 6 יש איז 8 עונילעד נאר., װ עו זי 0 אט זיך צוריקקערן צו דעם 8 קור,

98

ישראל עפרויקין

פזן וװאַנען זי האַָט איו ערשטע יני- קה 1 ע צ-ו ויניז- -צוזאיי ך ייטק ייה 0 - זי א ע םש חי דעו צ ר פא לז צן יו - מוט ערס. נרוסט.- ווא טס פוג. = - האָט וי געווינן-צו! העכברע.. - אין אונזערע טענ פון דאָסניי געבויר? אה וי- דעראַמאָל געהייליקט נעװאָרן אין די חבלי לידה, אין דעם קאַמף און אין דער שעפערישקייט פון ישראל. נאָךר ווען זי װעט זיך צו זיי ווידער צוטוליען, װעט זי אין זייער װאַרעמקײט זיך דערװאַרעמען און אין זייער זכות אויסלעבן אַלע יאָר!, װאָס זענען איר באַשערט. אָן יידישקייט און אָן העברעאיש הערט יידיש אויף צו זיין אַ יידיש לשון און קיינער באַדאַרף עס ניט מער.

װועט דער דאַזיקער תנאי מקוים ווערן, איז די האָפע- נונג פאַר יידיש ניט פאַרלאָרן. די נעשיכטע האָט זי פאַרמשפּט, זאָנט מען. אָבער די אַזױ גערופענע געזעצן פון דער געשיכטע ווערן פון מענטשן געמאַכט און ניט פאַרקערט. אויב װױיקטאָר הונאָ האָט אַמאֶל, רעדנדיק ווענן דער הױיפּטשטאָט פון פראַנקרייך, געקענט אויס- רופן : , פּאַריז, דו װועסט די געשיכטע אַװעקשטעלן אויף די קני", איז ווער מער באַרעכטיקט דאָס צו זאַנן װי מיר יידן, מיר, װאָס האָבן באַװויזן אין משך פון אונ- זער נאַנוצן נלות-לעבן אונטערטעניק צו מאַכן צו אונ- זער ווילן די געזעצן פון דער געשיכטע, געשריבן פון נוים, פון די גאָרמאַלע פעלקער. און אויך איצט, א | י ב מיו װועלן דיד פאר וי ניט בו' - וע לויז די וזיך פאד אי נע:יד ור 3

יידיש מוז ניט אנטערגיין, הנם זי קען אה- פערניין. אויף איין זייט פון דער װאָנשאָל ליגן נלויבן

94

אויפקום און אומקום פון ייד, שפּראַכן

און עקשנות. אויפן צווייטן --- צווייפל און װילנלאָזי- קייט. און צווישן ביידע צאַפּלט זיך דאָס האַרץ פון אונ- זער מאַמע-לשון.

װאָס האָט די צוקונפט פאַר אים צונענגרייט ? -- דער ויכוח וועגן רעם איז אַ סטערילער, װאָרום ווער פון אונז קען אַראָפּנעמען דעם שלייער פון פּנים פון קומענדיקע צייטן. פיך קענען ניט וויסן װאָס וועם זין. מיר זענען אָבער יאָ מחויב צו וויס, װאָס מיר װוילן די נאוני בבל האָבן צװישן 7-טן און 11:טן יאָרהונ- דערט, ווען די כוואליעס פון אַראַביש האָבן אַלץ מער פאַרשװענקט דאָס אַראַמישע לשון, זיך ניט געחקרנט, װאָס װועט נעשעען מיט אַראמיש שפּעטער און אָנשטאָט דעם ניט אויפגעהערט ווייטער צו שאַפן אויף דער דע- מאָלדיקער יידישער פאַָלקסשפּראַך, און דערמיט מחזק געווען יידישקייט און רייכער געמאַכט די ירושה, װאָס אַראַמיש האָט איבערגעלאָזט פאַר די קומענדיקע דורות. -טייכבט אונז נאָר צן גיין אין. זייערע דרכים, אמת, מיר האָבֿן ניט זייער בטחון און ניט זייער עקשנות. אָבער מיט דעם ביס? נלויבן און כאַראַקטער, װאָס אין אונז געבליבן, דאַרפן מיר זיך איינגראָבן אין דער לעצטער יידי- שער שפּראַך-פּאַזיציע אין גלות און זי האַלטן אַזױ פאַנג וי סם לאַזט זיך.